7.1 Geheimen (deel 3)

Dit laatste deel, Deel VII. The Art of Failing, is gewijd aan de vele manieren waarop Donald Trump heeft gefaald als president, maar in feite ook als dictator. Hij faalde in het beschermen van zijn volk, maar ook in het behouden van zijn macht. Hij faalde als leider, door het geven van het slechte voorbeeld, maar hij faalde ook in het geheim houden van wat hij geheim had willen houden. Hij had zelfs gefaald in het op eigen kracht winnen van de verkiezingen in 2016 en hij faalde daarin opnieuw in 2020, dit keer verstoken van voldoende Russische hulp.

De persoon Donald Trump bleek in de kern een mislukt persoon, gevangen in een disfunctionele persoonlijkheid met een achterhaald wereldbeeld, gedreven door de verkeerde drijfveren in zowel moreel als effectief opzicht. Trump was de verkeerde man op de verkeerde plaats. Aangezien die verkeerde plaats Het Witte Huis was, plukte heel Amerika daar de wrange vruchten van. Inclusief zijn eigen sekteleden.

Gedurende zijn hele presidentschap werd Donald Trump achtervolgd door lijken in elke kast – lijken die hij daar zelf in had gestopt. Het voornaamste geheim dat de eerste helft van Trumps presidentschap bepaalde betrof zijn geheimzinnige relatie met Rusland, zowel voor als na zijn verkiezing. Niet iedereen wist dat die relatie al was begonnen in de jaren ‘80, toen Donald Trump nog een vastgoedontwikkelaar was (zie hoofdstuk 5.10 en 5.11). Sindsdien was die relatie steeds belangrijker geworden voor hem en zijn organisatie. Dit hoofdstuk is het eerste van een drieluik over Trump, Poetin en Rusland.

In The Art of the Deal, zijn allereerste boek, had Trump geschreven: ‘I was impressed with the ambition of Soviet officials to make a deal.’ ¹ Hij was al in 1987 voor het eerst in Moskou geweest, op uitnodiging van de Sovjet-ambassadeur in Washington, en had toen al locaties bekeken voor een nieuw hotel. Dat bezoek was georganiseerd door een Sovjet-reisbureau, dat gelieerd was aan de KGB, en het was betaald door de Sovjets, wat volgens KGB-kenners betekende: betaald door de KGB.²

Een rijke, beroemde Amerikaan met goede politieke connecties werd niet behandeld als een gemiddelde toerist. De gemakkelijk door vleierij beïnvloedbare zakenman uit New York werd met bijzondere belangstelling gevolgd vanuit Rusland en bleek de door de KGB gevoede standpunten zelfs in een open brief in de kranten bijna letterlijk weer te geven. De persoon Donald Trump werd toen al gecultiveerd door de Russische geheime dienst en was het zich waarschijnlijk niet eens bewust. Hij was hun geheime ‘asset’.

Als Donald Trump in 1988 zijn plannen om president te worden toen al had kunnen doorzetten had de wereld er nu misschien wel anders uit gezien. De Russische interesse in Trump was er na de val van de Muur in 1989 en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 in elk geval niet minder op geworden.

Dat Trump-hotel in Moskou zou er nooit komen, en zeker niet in de buurt van het Kremlin. Het was alsof de Russen hem bijna 35 jaar lang aan het lijntje hebben gehouden, met als wortel zijn felbegeerde toren. Alsof zij een wreed psychologisch spel met hun geheime ‘asset’ speelden, hem ondertussen gebruikend voor hun eigen financiële en geopolitieke doeleinden.

Het bouwen van de hoogste toren van Rusland in Moskou, met zijn eigen naam er op, was één van Trumps grootste dromen. Ene Felix Sater, een veroordeelde zakenman met een zeer discutabel verleden en schimmige contacten in Rusland, kwam in de herfst van 2015 (hoe toevallig) in Trump Tower op bezoek om te vertellen dat hij wist hoe die droom eindelijk waargemaakt zou kunnen worden.

Trumps eerdere pogingen waren allemaal mislukt. Wellicht zou het dit keer lukken. Trumps fixer Michael Cohen was de aangewezen man om dit project een stap verder te krijgen. Tijdens de campagne werd het project nog angstvallig geheim gehouden, maar in zijn boek Disloyal kon Cohen in 2020 eindelijk vrijuit spreken. Hij was toch al bevrijd uit de sekte van Trump, ook al was hem dat op een gevangenisstraf komen te staan.

Saters plan bleek te mooi om waar te zijn. De Trump Tower in Moskou moest 120 verdiepingen gaan tellen, zou aan het Rode Plein worden gebouwd en commerciële kantoren, een 5-sterrenhotel, een Spa en Trump-restaurants, en 250 topappartementen bevatten. Trump hoefde er zelf geen geld in te stoppen, maar zou er wel geld mee verdienen doordat zijn naam op de gevel zou komen te staan, als symbool van luxe en glamour. Het zou om honderden miljoenen dollars gaan. Het zou altijd een luchtkasteel blijven.

Cohen herinnerde zich: ‘The money was so favorable, according to Felix, we would be able to give the penthouse apartment to Russian President Vladimir Putin for free, partly as marketing tool to attract other super-wealthy buyers and oligarchs, but also as a way to suck up to Putin.’³

Zoals ik al zei: het project was te mooi om waar te zijn en is nooit verder gekomen dan een fraaie artist impression. Maar het feit dat er tijdens Trumps campagne sprake was van een geheim project in Rusland dat door hem stellig werd ontkend was wel een extra politieke complicatie, die bij had gedragen aan de vele vraagtekens die op een gegeven moment waren gerezen over zijn relatie met Rusland. Later zou blijken dat er drie separate iniatieven waren geweest tijdens Trumps campagne om een wolkenkrabber in Rusland te realiseren met de naam TRUMP er op. De poging van Felix Slater was er slechts één van.

Verslaggevers Dan Alexander en Richard Behar van Forbes reconstrueerden in juni 2019, aan de hand van alle op dat moment gepubliceerde onderzoeken, de verschillende pogingen rondom het project en het netwerk van contacten dat was ontstaan. Zij interviewden Felix Sater in een restaurant in New York City, die een cocktail bestelde met de toepasselijke woorden: ‘A very dirty martini, Russian vodka. A collusion martini.’

Al in 2006 had Slater met Don Jr. en Ivanka Trump in Moskou naar geschikte locaties gezocht. In 2007 had hij samen met Trump een project in New York gerealiseerd, Trump SoHo, speciaal gericht op Russische kopers.⁴ Trump had de letter of intent  voor zijn toren in Moskou getekend op 28 oktober 2015, dezelfde dag dat het derde presidentiële debat van de Republikeinen werd gehouden. Niemand die het wist.

De roekeloze Trump speelde met vuur tijdens zijn gehele campagne en op meerdere schaakborden tegelijk. Cohen zou later onder ede tegenover het Congres bevestigen: ‘To be clear, Mr. Trump knew of and directed the Trump Moscow negotiations throughout the campaign and lied about it.’ Alexander & Behar: ‘There was good reason to lie, given the cast of characters involved.’⁵

De Forbes-verslaggevers hadden niet alleen het netwerk rondom Sater in kaart gebracht, ze hadden ook uitgezocht hoeveel Trump met het project zou hebben verdiend, als het allemaal was doorgegaan: ongeveer $35 miljoen op voorhand en $2,6 miljoen aan jaarlijkse fees. Alexander & Behar: ‘His deal came with far greater risk – and far less reward – than previously understood. In short, candidate Trump jeopardized his eventual presidency on a middling deal and one that would have had Vladimir Putin’s fingerprints all over it.’ ⁶

Vrijwel elk deel van het plan had volgens de Forbes-verslaggevers een link met Poetin: ‘The equity? Putin’s boys. The debt? Kremlin-connected banks. The land? A Putin ally. The approvals? Government entities. The marketing? Putin himself. Look at Trump Moscow long enough and it gives the impression it was less of a deal between Trump and a random Russian and more of a deal between Trump and Putin.’ ⁷

Uiteindelijk kwam er niets terecht van Trumps toren, maar wel van een ander project waarin de belangen tussen Trump en Poetin gelijk op gingen. Cohen: ‘He won the presidency.’

Trumps strategie diende ook een geheim financieel belang. Nou ja, ‘geheim’ tussen aanhalingstekens, aangezien zijn zoon Eric een keer zijn mond voorbij had gepraat, in gesprek met een sportjournalist. In 2014 was James Dodson uitgenodigd op Trump National Golf Club Charlotte. Aan Donald Trump had hij gevraagd wie voor de golfbanen betaalde, waarna Trump ‘sort of tossed off that he had access to $100 million’. Daarna had de journalist Eric Trump geïnterviewd.

James: ‘I said, “Eric, who’s funding? I know no banks – because of the recession, the Great Recession – have touched a golf course. You know, no one’s funding any kind of golf construction. It’s dead in the water the last four or five years.’

Eric: ‘Well, we don’t rely on American banks. We have all the funding we need out of Russia.’

James: ‘Really?’

Eric: ‘Oh, yeah. We’ve got some guys that really, really love golf, and they’re really invested in our programs. We just go there all the time.’⁸

Amerikaanse banken waren al lang geleden gestopt met het lenen van geld aan Trump, na de enorme verliezen in de jaren ‘90. Daarom had hij uit moeten wijken naar andere financieringsbronnen. Deutsche Bank, dat een voorname rol speelde in het witwassen van Russisch geld en een positie in Amerika wilde opbouwen, had in de loop der jaren miljarden aan de Trump Organization geleend, maar was steeds minder bereid tot forse leningen. In David Enrich’s fascinerende boek Dark Towers, Deutsche Bank, Donald Trump, and an Epic Trail of Destruction uit 2020 staan vele voorbeelden van de innige relatie tussen Poetin en zijn handlangers en de topmannen van de bank.⁹

Joe Ackermann is een goed voorbeeld. Hij was 10 jaar lang CEO geweest van Deutsche Bank. Een maand na zijn vertrek bracht Ackermann een bezoek aan St. Petersburg, waar Poetin hem in een privé-gesprek persoonlijke polste voor een functie in het Kremlin om zijn investeringen te managen. Dat ging niet door, maar in 2014 deed zich een andere mogelijkheid voor. De Bank of Cyprus, gedecimeerd door roekeloze leningen en een economische crisis, had nieuwe eigenaren gekregen: Wilbur Ross, de Amerikaanse investeerder die twee jaar later Trumps Minister van Handel zou worden, en Viktor Vekselberg, een met Poetin bevriende Russische oligarch. Zij wilden graag Ackerman als nieuwe CEO, met de voor de hand liggende intentie om de functie van de bank als witwasserij voor Russisch geld in de Europese Unie te waarborgen. Ackerman accepteerde de baan. Deutsche Bank bleef verdachte zaken doen met de Bank of Cyprus.

Via Deutsche Bank had Trump al die jaren bijna onbeperkt toegang gehad tot Russisch geld, waar Poetin uiteindelijk de ultieme baas over was. Cohen schreef over Trump: ‘He wanted to do all he could to enable him to be able to borrow money from people in Putin’s circle, and that meant sucking up to the Russians. Calling Putin smart and successful and all the other sycophantic things Trump said wasn’t collusion so much as business as usual.’ ¹⁰

Cohen maakte nog eens duidelijk dat Trumps eigenbelang het enige belang was waar het om ging: ‘Trump didn’t care about American national security, or the plight of Ukraine fighting a hot war with an invading power, or that Putin and the Russian oligarchs were mobsters stealing their nation’s wealth blind.’ Donald Trump had als zakenman al nooit last gehad van een geweten, morele overwegingen of enig gevoel van schaamte, en hij zou daar nu in zijn nieuwe rol als president niet ineens mee beginnen.

Daarentegen was hij wel een ware meester in het rechtvaardigen van welke opportunistische actie dan ook. Die vaardigheid kwam hem goed van pas toen de Russen hun hulp op allerlei direct en indirecte manieren aanboden tijdens zijn race om het presidentschap.

Waarom zou hij die hulp afwijzen? Risicoverhogend vanwege chantage? Gevaarlijk voor de nationale veiligheid? Ongepast? Illegaal? Immoreel? Dat waren allemaal geen issue’s in het universum van Donald Trump. Zijn enige oogmerk was altijd geweest: winnen. Dat was het nu meer dan ooit. Hij zag dan ook geen enkel bezwaar in het accepteren van Poetins hulp bij zijn presidentscampagne. Hoe meer hoe beter.

De volgende opmerking van kandidaat Trump tijdens een persconferentie in juli 2016 was dan ook geen grap, ook al probeerde hij er dat de volgende dag alsnog van te maken.

Trump zei tegen een zaal vol met verslaggevers en TV-camera’s: ‘Russia, if you’re listening, I hope you’re able to find the 30,000 emails that are missing. I think you will probably be rewarded mightily by our press. Let’s see if that happens.’ Wat later in zijn speech versprak hij zich even, wat verraadde dat hij wist dat de Russen de Democraten hadden gehackt: ‘By the way, they hacked – they probably have her 33,000 emails. I hope they do. They probably have her 33,000 emails that she lost and deleted because you’d see some beauties there. So let’s see.’

Toen NBC-verslaggever Katy Tur vroeg of hij daadwerkelijk een buitenlandse macht aanmoedigde om emails te hacken zei Trump, zonder een spier te vertrekken: ‘Now, if Russia or China or any other country has those emails, I mean, to be honest with you, I’d love to see them.’ Dat was in het openbaar, vastgelegd door alle media.¹¹ Voor alle zekerheid stuurde Trump er ook nog een tweet achteraan.

In Rusland hadden ze al een tijdje meegeluisterd met kandidaat Trump en wisten zij dat hij graag van hun diensten gebruik maakte.

In alle lagen van beide organisaties begreep men wat de bedoeling was van hun leiders: Donald Trump president maken. In de Russische regering, met de zegen van alleenheerser Poetin, en in de Trump Organization, met de zegen van alleenheerser Trump. Russische internettrollen gingen in St. Petersburg aan het werk om Amerikaanse kiezers te manipuleren, de Russische militaire inlichtingendienst zorgde er voor dat de Democratische emails werden gehacked en gepubliceerd. En medewerkers van de Trump Organization en van de Trump campagne werden benaderd om samen te werken. Dat alles tesamen zou je gerust ‘collusion’ kunnen noemen.

Alles in het grootste geheim, totdat het allemaal haarfijn zou worden uitgezocht door Amerikaanse geheime diensten en een Special Counsel. Maar tegen de tijd dat die hun rapporten uitbrachten zat Donald Trump al lang en breed in Het Witte Huis, en zorgden zijn Republikeinse handlangers dat dit lijk in de kast hun Grote Leider geen problemen zou bezorgen.

Cohen beschreef hoe Donald Trump gedurende zijn campagne, gestart in 2015, tot de ontdekking kwam dat Rusland van ongekende toegevoegde waarde kon zijn. Cohen: ‘As the campaign went along, as Trump started to see ways to cheat and lie to win, he came to see that Russia could potentially be a great ally – not for the United States, but for him personally, a distinction that was starting to blur.’¹² Trumps eigenbelang stond daarbij voorop, zoals altijd.

Wederzijdse ouvertures werden positief beantwoord en aan beide zijden van de Atlantische Oceaan ging men aan het werk om het onmogelijke mogelijk te maken. Al gauw bloeiden naast Trumps bestaande Russische contacten allerlei nieuwe contacten op. Onderstaand plaatje is slechts een klein voorbeeld van een uitgebreid web dat onderzoekers en journalisten jaren zou kosten om volledig in kaart te brengen, voor zover mogelijk.¹³

Toen Donald Trump Junior op 3 juni 2016 een mailtje kreeg van een Britse muziekjournalist met Russische banden, Rob Goldstone, met de mededeling dat zijn Russische contacten ‘dirt’ voor hem hadden over Hillary Clinton was zijn neiging niet om onmiddellijk de FBI te bellen. Integendeel.

Goldstone’s belofte klonk de Trump-telg als muziek in de oren. De beloofde documenten ‘would incriminate Hillary and her dealings with Russia and would be very useful to your father. This is obviously very high level and sensitive information but is part of Russia and its government’s support for Mr. Trump.’¹⁴

Het antwoord van Don Jr. sprak boekdelen over de kernwaarden van de misdaadfamilie Trump: ‘If it’s what you say I love it especially later in the summer.’

Die conversatie via email, en de daaropvolgende meeting tussen Don Jr., Paul Manafort en Jared Kushner met een aantal Russen in Trump Tower had voor altijd geheim moeten blijven. Hoe vaak hadden Trumps adviseurs niet ontkend dat er ook maar enige sprake was geweest van contact tussen Russische insiders en de campagne?

Een kleine greep uit de vele ontkenningen van Team Trump: ‘How many times do I have to answer this question? Russia is a ruse.’ ‘I did not have communications with the Russians.’ ‘I didn’t take any money from Russia.’ ‘Did any adviser or anybody in the Trump campaign have any contact with the Russians who were trying to meddle in the election?’ ‘Well, of course not.’ ‘Was there any contact in any way between Trump or his associates and the Kremlin or cutouts they had?’ ‘Of course not. Why would there be any contacts between the campaign? We have no relationship.’ ‘We don’t know of any, any contacts with Russian agents.’¹⁵

Dat bleken allemaal leugens te zijn geweest. Zoals gebruikelijk in de wereld van Trump. Een ontkenning vanuit Team Trump is vrijwel altijd een gecodeerde bekentenis van schuld.

Overigens had vrijwel niemand in de Trump-sekte het totaaloverzicht van álles wat er gaande was. Zo had Trump zijn Trump Organization altijd gerund, zowel op operationeel als op financieel gebied. Hij was de enige die het overzicht had. Ook op dit gebied. Michael Cohen, die notabene zelf direct en indirect contact had met Russen over de Trump Tower in Moskou, wist bijvoorbeeld niets af van de meeting tussen Don Jr. en de Russen over ‘dirt’ over Hillary Clinton. Wel viel bij hem achteraf een kwartje, nadat hij getuige was geweest van een opmerkelijk onderonsje tussen Don Jr. en Donald Sr..¹⁶

Cohen: ‘It wasn’t long after Paul Manafort became the true campaign manager that I was sitting in the Boss’s office one afternoon. I can’t recall what Trump and I were discussing, but Don Jr. came into the office and walked over to his father’s desk. This was very unusual, as Trump treated the territory behind his desk as his personal space and very rarely invited anyone into that part of his sanctuary. I’d only ever gone to the far side of his desk when he was showing me golf clips on his laptop. But this time Don Jr. walked over to his father’s side of the desk and leaned over and spoke quietly.’

Don Jr. zei: ‘The meeting is all set.’

Waarop The Boss antwoordde: ‘Okay, good, let me know.’

Michael Cohen kon de korte conversatie pas later in de juiste context plaatsen: ‘I didn’t think much of this exchange at the time.’ Het bleek te gaan om de bewuste meeting tussen Don Jr. en de Russen. Of, zoals ex-sektelid Cohen het in kleurrijker termen opschreef in zijn boek Disloyal: ‘As the world found out after the election, at the time, a Russian lawyer was offering “dirt” on Hillary Clinton to Jared, Don Jr., and the genius Paul Manafort, all courtesy of Trump’s golden shower nightclub buddy from Las Vegas and Moscow, Russian pop star and oligarch Emin Agalarov.’

De meeting vond plaats op 9 juni 2016 in het kantoor van Don Jr. op de 25^ste etage van Trump Tower, precies een etage lager dan het kantoor van de toekomstige president. De Russische advocate heette Natalia Veselnitskaya. Twee jaar later zou zij erkennen dat zij een ‘informant’ was van het Kremlin, en ‘that she’s been actively communicating with the office of the Russian prosecutor general’ sinds 2013.¹⁷

De noodzakelijke geheimhouding lukte slechts tijdelijk, maar wel tot ver na Trumps inauguratie. The New York Times bracht de primeur over de meeting pas een jaar later, in juni 2017, verspreid over een paar dagen.

Eerst werd het bestaan van de meeting natuurlijk ontkend, tot het moment dat dat niet meer ging. Vervolgens werd het gebagatelliseerd als een onbelangrijke ontmoeting, die niets had opgeleverd. Op 11 juli gaf Don Jr. eindelijk enige opening van zaken, in een tweet met de opmerkelijke tekst: ‘To everyone, in order to be totally transparant, I am releasing the entire email chain of my emails.’ Haha, totally transparant.¹⁸

Het commentaar van zijn vader in een tweet was zo mogelijk nog lachwekkender.

Op 24 juli 2017 had de affaire Don Jr. wel zijn eerste persoonlijke TIME-cover opgeleverd: Red Handed, ‘op heterdaad’. Nog niet zo vaak als zijn vader, maar hé, je moet ergens beginnen.¹⁹

Trumps presidentschap was allang een voldongen feit voordat de buitenwereld de stukjes van de puzzel bij elkaar had kunnen leggen. Maar liefst 8 mensen bleken in dezelfde ruimte te zijn geweest in Trump Tower in juni 2016, schreef Business Insider na publicatie van het 1.800 pagina tellende onderzoek van de Senate Judiciary Committee in mei 2018.²⁰ De details van de meeting werden bevestigd toen Robert Mueller zijn rapport publiceerde in het voorjaar van 2019. Mosterd na de maaltijd allemaal, maar toch interessant om te weten.

Achteraf bleek de meeting op zichzelf waarschijnlijk niet zo veel om het lijf te hebben gehad, voor zover kon worden achterhaald (de inhoud bleef geheim). Dit was niet de bijeenkomst waar de verkiezingen beslist zouden gaan worden. Wel bleek de hele kwestie het bewijs dat Donald Trump bereid was om alle illegale hulp te accepteren uit Rusland die hij kon krijgen, om daar vervolgens zo lang mogelijk over te liegen.

De belangrijkste vraag was natuurlijk of Poetins hulp zodanig veel effect had gehad dat het Trump daadwerkelijk de overwinning had bezorgd in 2016. Officiële instanties hebben daar tijdens het bewind van president Trump nooit een uitspraak over willen doen. Dat was niet mogelijk, werd geclaimd, maar waarschijnlijker is dat zij er hun vingers niet aan wilden branden. Wél hadden zij eensluidend geconcludeerd dát Rusland zich op diverse manieren in de Amerikaanse verkiezingen hadden gemengd. En dat zij dat weer deden met het oog op 2020.

Wie een serieus antwoord op de vraag zocht hoefde zich ook niet te wenden tot president Trump zelf of zijn handlangers. Hij zei op 11 mei 2017: ‘I said to myself, I said, “You know, this Russia thing with Trump and Russia is a made up story.”’ Zijn aanhanger Mike Huckabee, voormalig gouverneur van Arkansas en vader van Trump-woordvoerder Sarah, zei op 12 december 2016: ‘You would have to believe in unicorns to conclude that Russian meddling changed the 2016 election results.’ ²¹

Hmmm, klonk allemaal niet overtuigend.

Alle betrokkenen ontkenden bij hoog en bij laag. President Poetin zei bijvoorbeeld in juni 2017: ‘I haven’t seen, even once, any direct proof of Russian interference in the presidential election.’ Dat zei de man die zelf de opdracht had gegeven aan zijn mensen om de Amerikaanse presidentsverkiezingen in het nadeel van Hillary Clinton uit te laten vallen!

Poetins antwoord op een vraag van journalist Megyn Kelly in maart 2018 vond ik persoonlijk zijn meest creatieve ontkenning: ‘Could anyone really believe that Russia, thousands of miles away … influenced the outcome of the election? Doesn’t that sound ridiculous even to you?’ ²² Het woord ‘ridiculous’ was natuurlijk eerder van toepassing op zijn eigen bewering, maar dat deerde Poetin geenszins. Hij was al van jongs af aan als KGB-agent opgeleid in de kunst van het liegen, en hij had die kunst in zijn rol als dictator verder verfijnd. List en bedrog waren de essentie van zijn bestaan. Dat had hij gemeen met zijn ‘apprentice’ Donald Trump.

Maar op Megan Kelly’s vraag ‘Can we contain Russia in cyber warfare?’ antwoordde Poetin: ‘I think it is impossible to contain Russia anywhere.’ ²³ Op dat moment sprak hij volgens mij wél de waarheid. Gegeven het feit dat een verschil van slechts 78.000 kiezers in een handjevol swing states Trump de overwinning had bezorgd via het Electoral College, terwijl hij de popular vote had verloren met 2,9 miljoen kiezers, was het absoluut niet ondenkbaar dat Poetins inmenging beslissend was geweest. De vraag was echter: had Poetins inmenging een beslissend verschil gemaakt en voor een andere uitkomst gezorgd?

De meest serieuze poging deze vraag bevredigend te beantwoorden vond ik in het boek Cyber-war, How Russian Hackers and Trolls Helped Elect a President uit 2018, van professor Kathleen Hall Jamieson, van de University of Pennsylvania. Zij had bij vorige verkiezingen ook reeds wetenschappelijk onderzoek verricht naar verschillende effecten van media-uitingen en gebeurtenissen op het stemgedrag van potentiële kiezers. Die ervaringen kwamen nu goed van pas. Met alle reserves en slagen om de arm die de ware academicus in dit geval moest betrachten was Jamieson toch in staat een duidelijke conclusie te trekken, op basis van ‘What We Do Know’.²⁴

Het bereik van de Russische internettrolls was enorm. 126 miljoen Amerikanen werden op Facebook doelgericht blootgesteld aan content van Russische makelij. Minstens 1,4 miljoen Twitter gebruikers kwamen in aanraking met door Russen of Russische bots gecreëerde berichten die in lijn leken te zijn met Amerikaanse waarden, maar puur gericht waren op het vergroten van onvrede van de Republikeinen en op het verslaan van de Democratische presidentskandidaat. Verder bleken de electorale systemen van minimaal 21 staten en maximaal 39 staten gehacked te zijn door de Russen. Zoiets was op deze schaal nog nooit gebeurd.

Russische internetgebruikers die zich voordeden als Amerikanen probeerden zelfs rallies te organiseren. Een troll in St. Petersburg, waar de internetactiviteiten zich concentreerden, kon zich voordoen als huisvrouw in Harrisburg, Pennsylvania, of als zwarte nationalist in Atlanta, Georgia, of als ontevreden Democraat in Ripon, Wisconsin. Locaties werden vervalst, maar ook aantallen volgers en likes.

Platform-algoritmes werden benut om sommige boodschappen exponentieel uit te vergroten, terwijl andere content kon worden onderdrukt. Daarbij maakten de Russen gebruik van gerichte doelgroepgegevens om specifieke bevolkingsgroepen te beïnvloeden.²⁵ Qua omvang van de Russische activiteiten concludeerde Jamieson: ‘the kinds of messaging that Russians used and generated are capable of producing sizable-enough results to alter a close election.’ ²⁶

Aangezien het in de einduitslag ging om uiterst kleine verschillen tussen beide kandidaten was de omvang van de Russische activiteiten dus voldoende groot om de race beslissend te beïnvloeden. Generaal Michael Hayden, voormalig directeur van de CIA en NSA, noemde de Russische inmenging ‘just about the most succesful covert influence campaign in history.’

Hoe hadden de Russen de Amerikaanse kiezers precies beïnvloed? Professor Kathleen Jamieson noemde vijf punten:

1. Agenda setting and framing. Een voorbeeld van agenda setting was de publicatie door Wikileaks van door Russen gehackte informatie een uur na het bekend worden van de video van Access Hollywood (‘grab ‘m by the pussy’), twee dagen voor een belangrijk debat tussen de twee overgebleven presidentskandidaten. Daardoor verschoof de media-aandacht van Trump naar Clinton op een cruciaal moment. Het versterkte een zwak punt van Clinton: haar email-beleid. Jamieson: ‘Prime content affects voters’ assessment of candidates.’ ²⁷ Dat bleek ook uit een andere analyse over de thema’s die aan de kandidaten waren blijven plakken. Bij Hillary was dat met grote letters ‘email’, zoals te zien in onderstaande word cloud.

2. The weighting of the message environment. Door negatieve informatie in de informatiestroom te injecteren bepaalden de Russen via WikiLeaks mede welk gewicht aan welke onderwerpen werd gehangen. Oftewel, was het ‘framed in a language of “revelation” that primed negative attributions to which Clinton was susceptible’? De nieuwswaarde zorgde er voor dat de reguliere media de onderwerpen verder oppakten en uitvergrootten. Bovendien gaf het munitie aan Trump voor zijn debatten. Ondertussen versterkten de Russische internetbots in de social media de zichtbaarheid van anti-Clinton berichten. Voortgaand onderzoek toonde aan dat non-bots deze boodschappen dan weer verder verspreidden, die negatief waren voor de Democraten. Ontvangers van deze berichten waren als gevolg van de omvang geneigd deze berichten eerder voor waar aan te nemen. Jamieson noemde dit het ‘familiarity effect’.²⁸
3. De herhaaldelijke WikiLeaks ‘revelations’ zorgden er tevens voor dat negatieve berichtgeving over Clinton maandenlang aanhield en telkens weer nieuw leven werd ingeblazen. De Trump-campagne maakte hier dankbaar gebruik van met behulp van framing: ‘lock her up’ en memes die aandrongen op ‘Hillary4Prison’. Russische trolls versterkten ook weer deze uitingen. Jamieson: ‘Mobilization is, of course, a process built on reinforcement.’ In onderstaande grafiek is duidelijk te zien dat de activiteit van de internettrollen afgestemd werd op de publicatie van WikiLeaks.²⁹

4. The effect window was open. Jamieson wees erop dat de meeste communicatie over het algemeen slechts korte termijn effect had. De Russische invloed was om die reden het grootst gedurende de weken van early voting tot en met Election Day. Jamieson: ‘We know that on Election Day the trolls urged the users whose sympathies they had cultivated to ballot against Clinton or for Trump. Negative information is more readily recalled. And, of special note, it is difficult to restore personal credibility. Attack was the trolls’ modus operandi.’
5. Susceptible voters existed. Jamieson concludeerde dat er voldoende grote aantallen beïnvloedbare kiezers bestonden die pas tijdens de laatste maand hun keuze bepaalden en dus de uitkomst van de verkiezing konden beslissen. Jamieson: ‘In key swing states, the results were driven by late deciders. Those were the object of troll attempts to mobilize and demobilize were potentially susceptible during this window as well.’³⁰

Bedenk dat Hillary Clinton slechts 78.000 additionele kiezers in drie swing states nodig had om de verkiezing te winnen, in een verkiezing die 139 miljoen kiezers naar de stembus zou lokken. Jamieson schreef: ‘By November 2017, a number of tech giants had confirmed Russian activity on their platforms. At the 2017 hearings, Twitter initially reported that 1.4 million automated, election-related tweets were generated by Russian operatives reaching approximately 288 million Twitter users.’ ³¹

Bijna 150 miljoen Facebook en Instagram-gebruikers waren blootgesteld aan content gemaakt door Russen. De meer dan 3.000 advertenties gekocht door de Russische Internet Research Agency (IRA)- accounts waren gezien door 11,4 miljoen mensen en Kremlin-gestuurde producenten hadden meer dan 1.000 videos op YouTube geplaatst. Russische Twitter-bots hadden Trumps eigen tweets meer dan een half miljoen keer geretweet tijdens de laatste maand voor de verkiezingen.

Dit is slechts een greep uit de Russische internetactiviteiten – dit boek is niet de plek voor een complete opsomming – maar ik hoop dat bovenstaande voorbeelden een goede indruk geven van de enorme omvang. Een groot deel van die activiteiten werd verricht vanuit een bescheiden optrekje. De Russische investering was beperkt, het rendement was enorm.

Op de foto zien we het zenuwcentrum van de Russische internettrolls: de Internet Research Agency (IRA), dat zetelde in een onopvallend kantoorgebouw in St. Petersburg.³²

Jamieson startte haar eindconclusies met een voorzichtige formulering: ‘If the same sorts of effects that scholars have documented in past elections occurred in 2016, particularly those produced by agenda setting, framing, two-step flow, weighting and peer influence, then the trolls’ messaging helped Trump and hurt Clinton as well.’

Als rechtgeaarde academicus heeft Jamieson voldoende oog voor wat er niet bekend is: ‘We do not know whether it was well enough targeted to change the outcome.’ Dat gezegd hebbende bouwde ze vervolgens een doortimmerd betoog op, dat ik hier beknopt weergeef.

Jamieson vervolgde: ‘But the likelihood exists. The notion that they contributed to his win is fortified by the fact that their theory of his electoral needs was sound, their messaging was sufficiently adept and extensive enough to matter, and their themes aligned with those of his campaign.’³³

Met andere woorden: de Russen wisten heel goed wat ze aan het doen waren én ze waren effectief. Bij Trump-kiezers hadden de Russen bijvoorbeeld ingespeeld op hun economische frustraties en anti-immigranten-gevoelens, alsmede op hun culturele sentimenten versus zwarte amerikanen en moslims. Zij waren herhaaldelijk aangespoord om te gaan stemmen.

Bij de Clinton-kiezers hadden de Russische internettrolls het stemmen juist ontmoedigd. Bij de aanhangers van de Democraat Bernie Sanders, die boos waren over het feit dat hun kandidaat had verloren en was tegengewerkt, hadden de Russen de anti-Clinton-gevoelens aanmerkelijk versterkt in een poging die kiezers thuis te laten blijven.

Sanders had binnen de Democratische Partij een groene revolutie teweeggebracht. Dat ondermijnde Clintons kansen, wat de Russen een kans bood de tweespalt binnen de partij verder uit te vergroten. Twee voorbeelden van dergelijke in St. Petersburg gefabriceerde tweets zien we hier.³⁴

Een ander voorbeeld is onderstaande tweet, door Twitter verwijderd nadat de Russische herkomst was bevestigd. De tweet uit 28 april 2016 was ontworpen om te lijken op een tweet uit Missouri en moest Clinton beschadigen door Sanders te promoten.

Jamiesons boek bevatte diverse getalsmatige analyses, waarbij zij wees op een aantal meetbare effecten: ‘Consistent with Russian-created appeals, the percentages of white evangelicals and those in military households who supported Trump increased after the summer, and a combination of Sanders’ supporters and blacks avoided the ballot box in numbers that would have been great enough to put Clinton over the top had they instead cast ballots for her in key states … black turnout was down from years past and white turnout was up.’

Het aantal witte evangelische supporters van Trump steeg na de zomer en het aantal Sanders-aanhangers en zwarte kiezers dat op Clinton gestemd zouden kunnen hebben verminderde dus, consistent met de Russische inspanningen. Die aantallen waren groot genoeg om de uitslag om te keren, per saldo in het voordeel van Trump.

De combinatie van verschillende factoren maakte dat de Russische interventies extra effectief konden zijn. Jamieson: ‘All of these pro-Trump elements at play simultaneously, and being reinforced by troll and hacked content, the number of combinations that produce the votes he needed to win multiplies and with it the likelihood that Russian interventions designed to affect those factors altered the election’s outcome.’³⁵

Ben Nimmo, een expert op het gebied van disinformatie campagnes die werkt voor de denktank The Atlantic Council in Washington, vertelde tegen verslaggevers van VPR News dat hij en andere experts al begin 2016 tekenen zagen van Russische inmenging. De cyber-war werd gevoerd op twee fronten. Op het ene front werd gevochten om de hacks en leaks van de emails van de Democratische Partij, met name die van John Podesta, Clintons campagnemanager. Op het andere front, te vinden op het internet, werd de strijd gevoerd door de trollen van het Internet Research Agency.³⁵

Nimmo: ‘There’s a lot of focus now on the troll campaign, a lot of focus on the IRA, but actually my sense if you had taken the hacking and the leaking – particularly the Podesta leaks, that was the heaviest punch landed on the Clinton campaign.’ Volgens Nimmo moest de Clinton-campagne elke dag de brandjes blussen die voortkwamen uit die WikiLeaks/Podesta-lekken, ‘every day for a month before the election. That’s a colossal burden for any press operation.’

Het lijdt geen twijfel dat de combinatie van alle factoren effect had gesorteerd. Nimmo: ‘When you put together the trolling, the propaganda, the leaking, all together, all interlocking, all amplifying each other, and then feeding into the febrile atmosphere of an American election, that’s when you really get the damage being done.’ ³⁷

De toename in vijandige berichtgeving over Clinton in de laatste weken zou volgens onderzoek een extra negatieve invloed hebben op de overgebleven zwevende kiezers, doordat negatieve informatie gemakkelijker en op een dieper niveau verwerkt wordt en tevens gemakkelijker gereproduceerd wordt door het menselijk brein. Jamieson: ‘With all of these factors at play, late deciders – who disapproved of both candidates – voted disproportionately for Trump.’ ³⁸

Kiezers die op het laatste moment moesten kiezen tussen twee kandidaten die zij allebei eigenlijk niet wilden gaven bij hun keuze tussen twee kwaden het voordeel van de twijfel aan de minst negatieve optie. De Russen hadden er mede voor gezorgd dat Clinton negatiever bekend stond dan Trump.

Nog even ter herinnering: Trumps meerderheid was uiterst krap geweest, met name in de noordelijke battleground states die traditioneel op een Democratische kandidaat stemden. In swing state Michigan (16 electoral votes) won Trump in 2016 met slechts 10.704 stemmen verschil. In swing state Wisconsin (10 electoral votes) won Trump met 22.748 stemmen en in swing state Pennsylvania (20 electoral votes) met 44.292 stemmen. De 46 electoral votes van die drie staten hadden Trump de eindoverwinning bezorgd.³⁹

Ter vergelijking: in 2020 won Joe Biden deze staten terug met de volgende verschillen: 154.188 stemmen (Michigan), 20.682 stemmen  (Wisconsin) en 80.555 stemmen (Pennsylvania).⁴⁰

Met name het effect dat Russische interventies hadden gehad op de negatieve beeldvorming en ongunstige thema’s voor Hillary Clinton viel de wetenschapper Jamieson op, schreef zij in Cyber-war. Jamieson: ‘In 2016, the Russian-hacked private emails also altered the news agenda at key points in the election cycle, including the Democratic convention, the weekend of the disclosure of the Access Hollywood tape, and the final four weeks of the campaign.’⁴¹

Jamieson concludeerde: ‘The conclusion that Russian trolls and hackers helped elect a US president draws support from decades of scholarly work probing the effects of agenda setting, framing, priming, message weighting, debates, negative information, contagion, peer influence, and the spiral of silence.’ ⁴²

Jamieson: ‘As earlier chapters have argued, the Kremlin-tied interventions functioned in each of these areas in ways that in the past elections have produced discernible effects, many of them larger than in the one required to alter the 2016 outcome.’ Met andere woorden: het Kremlin had het stemgedrag van voldoende aantallen Amerikanen beïnvloed. Zonder Poetins inmenging was Hillary Clinton president geworden.

Vladimir Poetin was dus geslaagd in zijn opzet: ‘zijn’ man, de decennialang gecultiveerde ‘asset’ werd president van Amerika. Alle reden om de relatie tussen de Russische president en Donald Trump opnieuw onder de loep te nemen. Wat was het héle verhaal? Dat wordt onthuld in de volgende twee hoofdstukken.