1.1 De dictator en de democratie

‘Mijn onvermogen greep te krijgen op wervelwind Trump is zo groot … Ik word heen en weer geslingerd tussen diverse sentimenten: verbijstering, fascinatie, begrip, onbegrip, afschuw, angst, lachlust.’ Voormalig VS-correspondent Arie Elshout schreef zijn verbijstering van zich af in de Volkskrant op 12 januari 2019 ¹. New York Magazine sprak van ‘a disorienting hurricane of endless news’.² Victor Juhasz, de tekenaar van de wervelwindvoorpagina van Rolling Stone, zei: ‘As a satirist I can barely keep up.’ ³ De 92-jarige Amerikaanse roddeljournaliste Liz Smith zei tegen Trumpbiograaf Michael D’Antonio: ‘I’ve known him forever, and I can’t figure him out.’ ⁴. D’Antonio zelf concludeerde na vijf interviewsessies met Trump in 2015, die in totaal 10 uur hadden geduurd: ‘Anyone who tried to grasp the “real” Trump was likely to fail.’ ⁵

De vraag dringt zich op: ís president Donald Trump écht niet te begrijpen? Elshout had al eens opgemerkt: ‘Er valt geen lijn in te bekennen, of wellicht is dat de lijn. Dat Trump zich aan al onze hokjes onttrekt.’ Na jarenlange studie en het lezen van vrijwel alle boeken die over en door Donald Trump zijn geschreven, is mijn conclusie dat de man wel degelijk begrepen kan worden, maar niet met ‘onze hokjes’. Om er achter te komen wie de ‘real’ Donald Trump is en waarom hij doet wat hij doet onderzocht ik drie invalshoeken: Trumps rolmodellen: wie waren dat en welke sporen zien we daar van terug? Dat bleken er veel te zijn. Trumps karakter: hoe heeft zich dat ontwikkeld tot op heden? Dat onderwerp komt ook uitgebreid aan bod. En met betrekking tot Trumps leiderschap: welke kenmerken en uitingsvormen van een dictator vertoont hij? Die vraag roept een andere vraag op, die ik in dit hoofdstuk beantwoord: is Donald Trump een dictator?

Dat Donald Trump een demagoog en populist is, is geen verrassing. Elke presidentskandidaat in Amerika die de verkiezingen wil winnen móet wel een populist zijn. Volgens de website collinsdictionary.com is een populist ‘any person, especially a politician or political leader, who claims to represent the interests, views, or tastes of the common people, particularly as distinct from those of the rich or powerful’. Net als in elke democratische verkiezing gaat het er per definitie om om met gebruikmaking van alle beschikbare media een zo groot mogelijk deel van de populatie te verleiden op jou te stemmen. In een enorm groot land met slechts twee partijen gaat het daarbij automatisch om tientallen miljoenen mensen. Om president te worden moet de kandidaat dus de gunst winnen van ‘the common people’, het gewone volk. Dit geldt zowel voor Republikeinse als voor Democratische presidentskadidaten. Trump is een populist, net als Kennedy, Reagan, (Bill) Clinton en Obama. Zij overtuigden voldoende ‘common people’ ervan dat zij hen begrepen en voor hen zouden opkomen en bovendien zelf (nog) niet tot de bekende politieke, goed voor zichzelf zorgende Washington-elite van dat moment behoorden (ondanks het feit dat ze objectief gezien zelf wel ‘rich and powerful’ waren).

In 2016 brachten 132 van de 231 miljoen kiesgerechtigden hun stem uit op een van de twee presidentskandidaten, Hillary Clinton of Donald Trump. Van de twee slaagde Trump er in zichzelf af te schilderen als outsider die opkwam voor ‘de gewone man’. Hillary werd gezien als vertegenwoordiger van de gevestigde politieke elite uit Washington. Newt Gingrich schreef in zijn boek Understanding Trump ⁶: ‘Trump understood that since he was running as an outsider, the more he sounded like a politician, the more it undercut his message’. Trumps politieke incorrectheid was dus een pre in de ogen van de ‘gewone man’. De beste populist won. Onvoorstelbaar misschien, maar niet onlogisch in het Amerika van 2016. De zorg die menig Amerikaan heeft is dat Trump niet alleen een populist is, maar ook bezig is van hun democratie een autocratie te maken. Die zorg is terecht, zoals uit dit boek zal blijken.

Donald Trump is de meest fascinerende wereldleider van deze tijd. Niemand anders heeft vaker op de cover van tijdschriften en kranten gestaan dan Trump. Niemand anders heeft de afgelopen jaren zo vaak de nieuwsberichten naar zijn hand gezet. Iedere wereldburger kan sinds Trumps verkiezing zijn spoor van vernieling volgen door de aanwezigheid van een vrije, maar niet objectieve pers, een krachtige, doch hypocriete oppositie, een soms partijdig rechtssysteem en een toegankelijk internet, waar feiten en leugens vaak zonder bronvermelding met elkaar worden vermengd. Wie door de bomen het bos wil zien en de mens achter het fenomeen wil begrijpen moet dus wel enige moeite doen. Of dit boek, The Great American Dictator, lezen. Voor Trumps verkiezing in 2016 waren er ongeveer 10 serieuze biografieën over hem verschenen, maar daarin ontbrak logischerwijze zijn presidentschap. Na zijn verkiezing verschenen er weliswaar tientallen boeken over zijn presidentschap, maar daarin ontbrak steevast zijn eerdere leven. Dit boek is het eerste boek dat Trumps hele leven beslaat en de periode voor zijn verkiezing verbindt met zijn eerste jaren als president.

De basisthema’s had ik voor de verkiezing van Trump in eerdere boeken al uitgebreid verkend aan de hand van honderden andere bekende en minder bekende leiders: karaktereigenschappen in Het Enneagram en het team in jezelf (2003, met co-auteur Azwin Ressang), karakter en levensfases in Geen tijd voor burnout (2005), rolmodellen en leiderschap in Hoe je een geboren leider wordt (2008) en dictators en hun rolmodellen in Het Dictatorvirus (2015). Die ervaring als auteur, in combinatie met mijn persoonlijke ervaringen als leidinggevende van afdelingen van 70 tot 7000 medewerkers, zelfstandig trainer en executive coach en de tijd dat ik zelf in Amerika heb gewoond (1980-1981), stelde mij in staat enkele duidelijke lijnen te ontdekken in de duizenden bronnen over Trump: enerzijds de bepalende rol van zijn karakter en rolmodellen op zijn leven en loopbaan, anderzijds zijn leiderschapsstijl die opmerkelijk veel kenmerken en uitingsvormen gemeen heeft met die van een dictator.

‘I was always something of a leader in my neighbourhood’, zei Trump in zijn boek The Art of the Deal ⁷, toen hij 41 was. Tot zijn 71^ste was Donald Trump de absolute vorst van zijn eigen zakelijke imperium, waarbij hij een diepe minachting ontwikkelde voor de drie machten van de democratie: de meeste presidenten vond hij slecht, de rechterlijke macht was meestal een hinderlijk obstakel of een nuttig hulpmiddel om zijn zin te krijgen en volksvertegenwoordigers waren omkoopbaar, incompetent of nutteloos. Geen wonder dat hij zijn volgers met overtuiging voorhield dat alleen híj Amerika ‘great again’ kon maken. Daar was hij van overtuigd.

Is Donald Trump een dictator? Ja. Ari Fleischer, de voormalig persvoorlichter van George W. Bush en loyaal verdediger van Trump, toonde zich niet verbaasd over Trumps leiderschapsstijl.  Tegen The New York Times ⁸ zei hij vergoeilijkend: ‘It is a common trait among those who ran privately held corporations. Their way is the only way. Their will gets it done. They’ve been successful against all odds, built something huge, and when they declare it so they expect everybody around them to make it so. That’s Donald Trump’s behavior, and that doesn’t always work in politics or in government.’ Dat klopt.

Is Donald Trump een dictator? Ja. Maar hij voldoet niet aan ons stereotiepe beeld van een dictator. Hij werd het niet op de gebruikelijke manier middels een gewelddadige staatsgreep (zoals Pinochet). Hij is niet groot geworden in een leger (zoals Videla of Al-Sisi) of in een geheime dienst (zoals Poetin). Hij is niet opgegroeid in een dictatoriale familie dat een land regeert (zoals Kim Jong Un of Bashar al-Assad) noch was hij de leider van een radicale politieke partij die de macht veroverde (zoals Mussolini, Hitler, Saddam of Erdoğan). Hij was ook geen strijder in een revolutie tegen de heersende elite (zoals Stalin, Mao of Castro) of in een onafhankelijkheidsoorlog tegen de koloniale macht (zoals Bolívar of Mugabe). Dergelijke voorbeelden, allen beschreven in Het Dictatorvirus, hebben ons een stereotiep beeld van een dictator bezorgd: een man die met fysiek geweld zijn tegenstanders uit de weg ruimt en (delen van) zijn volk openlijk en heimelijk onderdrukt. Maar voor al die vormen van dictatorschap was het oorspronkelijke woord nooit bedoeld.

Is Donald Trump een dictator? Ja. Je zou het presidentschap van Trump op de ‘Romeinse’ manier kunnen bekijken. De rol van dictator werd door de Romeinen ingezet in de tijd dat hun imperium nog geen keizerrijk, maar een republiek was. Een dictator (Latijn voor ‘hij die dicteert’) kreeg van de Senaat verregaande bevoegdheden als dat in het belang van het land nodig werd geacht, namelijk in een tijd van nood. De benoeming duurde 6 maanden, waarna de macht weer terugkeerde bij de Senaat, vanuit de wetenschap dat absolute macht gevaarlijk werd als deze te lang in handen was van één persoon. Trump heeft twee jaar de absolute macht in handen gehad, met een Republikeinse meerderheid in zowel het Congres als de Senaat. In die tijd heeft hij vooral met presidentiële decreten geregeerd, twee conservatieve rechters in het Hooggerechtshof benoemd en een klein aantal wetten op democratische wijze bekrachtigd, waarvan de belangrijkste een nieuwe belastingwet was. Op het moment dat in januari 2019 het Congres weer in handen kwam van de Democraten werd Trumps macht weer beperkt en de democratische machtsbalans hersteld. In feite werd daarmee zijn informele dictatorschap, zijn alleenheerschappij, op dat moment beëindigd. Alsof het Amerikaanse volk hem tot dictator had benoemd voor een periode van 24 maanden. Dat heeft Trump wel gevoeld, maar nog niet geaccepteerd, zoals het een dictator betaamd. Die gaat de strijd aan om zijn macht te behouden.

Is Donald Trump een dictator? Ja, zij het in een democratie. Jennice Fuentes, voormalig stafchef van een Democratisch congreslid, zei in april 2019, toen Trump gedreigd had de grens met Mexico te sluiten en dat dreigement een paar dagen later introk door overweldigende tegenstand: ‘You cannot shut the border at your will, because we have the three branches of government that work very well in this country. We try to make sure they work well. You can’t get away with everything you want to.’ ⁹ Trump bewees het tegendeel in zijn eerste drie jaar. Hij overleefde een Rusland-onderzoek van een speciaal aanklager en hij overleefde een afzettingsprocedure, gebaseerd op misbruik van macht en het tegenwerken van het Congres. He got away with everything.

Is Donald Trump een dictator? Ja, zoals zoveel topmannen in de zakenwereld alleenheerser zijn van hun onderneming. ‘Even in these early days, decades before he became president, Trump was playing the role of a dictator trapped in a democracy, frustrated that he could not control the message in the same way that he seemed to control everything else in his life.’ Zo beschreef de Britse auteur Ben Arogundade Trumps dilemma in zijn boek Fake Views? The Donald Trump Book of Covers, uit 2018 ¹⁰. Arogundade had gelijk. Maar hoe kon een dictator de leiding krijgen van ’s-werelds oudste presidentiële democratie? Op dezelfde wijze waarop ooit Adolf Hitler en decennia later Vladimir Poetin en Recep Tayyin Erdoğan de leiding hadden gekregen: door de verkiezingen te winnen. Poetin en Erdogan zijn voorbeelden van wat ik ‘de democratische dictator’ noem. Trump is ook zo iemand, een ‘democratische dictator’. Het dictatorschap heeft zich als leiderschapsstijl in de 21^ste eeuw aangepast aan de moderne tijd. Ik duidde dit recente fenomeen in 2015 in mijn boek Het Dictatorvirus aan met de term ‘democratische dictator’, een dictator die middels al dan niet frauduleuze democratische verkiezingen komt.

© Frank Schaper

Menig auteur waarschuwt tegenwoordig voor de ‘illiberale democratie’. Casper Thomas noemt in zijn boek De autoritaire verleiding de voorbeelden van Erdogan in Turkije, Poetin in Rusland en Orbán in Hongarije. Daarna trekt hij de lijn door naar de Verenigde Staten. Steven Levitsky waarschuwt de Amerikanen in zijn boek How Democracies Die. Waarschuwingen lijken mij terecht, maar toch is Amerika een wezenlijk ander geval dan Turkije, Rusland of Hongarije. Die landen kennen al een lange traditie van staatsgrepen en/of meerdere perioden van (militaire) dictaturen met bijbehorende autocraten of zijn pas relatief kort democratisch. Amerika daarentegen is de oudste presidentiële democratie ter wereld, met een sterke vrije pers, een doorgewinterde volksvertegenwoordiging en een krachtige rechtspraak. Amerika is geen doorsnee democratie en Trump is geen doorsnee dictator. Bovendien brengt hij minder mensen om dan Napoleon, Poetin en Kim Jong Un.

Actie is reactie. Dat is een natuurwet. De Amerikaanse democratie, geboren in de 18^de eeuw, was een reactie op de heerschappij van de Britse koning. De Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring was geïnspireerd door de verklaring waarin het Nederlandse volk haar opstand tegen de Spaanse koning rechtvaardigde. Nederland werd een democratie met een koning zonder macht. De VS werd een democratie met een president met veel macht. Donald Trump is de force of nature die het Amerikaanse volk met zijn schaduwkanten confronteert en daardoor schreeuwt om een reactie.  Hij is een wake up call, die de Amerikaanse democratie kennelijk nodig had om zich te vernieuwen. De krachten die hij losmaakt zijn fascinerend om te aanschouwen. De hedendaagse aandacht voor de Amerikaanse politiek is een vorm van ramptoerisme. Als de Amerikaanse democratie zich niet vernieuwt maakt Trump met zijn verschroeide aarde tactiek van een republiek een dictatuur, zoals het ooit de Romeinse republiek verging.

Is Donald Trump een dictator? Ja. Trump voldoet aan alle 10 dictatorkenmerken die ik in 2015 beschreef in Het Dictatorvirus, ruim voordat hij tot president werd gekozen: expansiedrift, grootheidswaan, zelfverrijking, propaganda, sektegedrag, bedrog, staatsterreur, zelfrechtvaardiging, geheimen, machtsbehoud. In hetzelfde boek beschreef ik ook 15 uitingsvormen, die vrijwel allemaal ook bij Trump van toepassing zijn, zoals bijvoorbeeld: monumenten, corruptie, , vijandbeelden, fanatieke volgers, revolutie, wetsaanpassingen,  chauvinisme,  hersenspoeling, persoonscultus en oorlog. Ook aan geheime diensten en repressie wordt door hem en zijn regering hard gewerkt. Hij heeft met een halfslachtige poging tot de aankoop van Groenland zelfs al een poging tot annexatie op zijn naam staan. Aan elk van deze kenmerken en uitingsvormen wijd ik in dit boek, The Great American Dictator, één of meerdere hoofdstukken.

© Frank Schaper

Mijn doel bij het schrijven van dit boek was een diepgaande analyse van de persoon Trump en zijn stijl van leiderschap. Mijn doel was niet het schrijven van de ‘definitieve’ Trumpbiografie. Die zal ook nog even op zich laten wachten. Zal Trump zijn ultieme biograaf dan een glimp van de waarheid gunnen? Waarschijnlijk niet. In een 30 minuten durende vraag-en-antwoord-sessie van de president met de pers voor Het Witte Huis, op 22 augustus 2019, telden de fact checkers al 11 onwaarheden ¹¹. Michael Cohen noemde zijn ex-baas ‘a racist, a con man and a fraud’. De Republikeinse senator Marco Rubio noemde presidentskandidaat Trump in 2016 een ‘con man’ op weg om ‘the biggest scam in American political history’ te plegen.¹² Cohen en Rubio hadden gelijk. Biograaf David Cay Johnston, auteur van The Making of Donald Trump en It’s Even Worse Than You Think noemde Trump ‘the greatest con artist in the history of the world, by conning his way to the White House.’ ¹³

The Great American Dictator is het epische levensverhaal van een ‘con man’ en zijn geslaagde ‘scam’, verteld in 90 hoofdstukken, verdeeld over 6 delen. Elk hoofdstuk is gewijd aan een rolmodel van Trump, een karaktertype of een kenmerk of uitingsvorm van zijn dictatorschap, waarvan sommige aspecten meerdere afleveringen rechtvaardigen. Het is geen toeval dat kenmerken als ‘geheimen’, ‘propaganda’ en ‘bedrog’ in de top 10  staan van kenmerken van een dictator. Dictators zijn namelijk de ultieme ‘con men’. Helaas ontdekken hun volgelingen dat meestal veel te laat. Daar was Trump zelf ook al achter gekomen. In The Art of the Deal schreef hij: ‘You can’t con people, at least not for long’ ¹⁴. Dat inzicht heeft hem echter nooit weerhouden, tot op de dag van vandaag.

Anno 2020 is Amerika in feite al vier jaar bezig met een historisch experiment, waarbij een onverbeterlijke dictator aan het hoofd staat van een democratie die voor verbetering vatbaar is. Strategisch adviseur Jennice Fuentes verwoordde het als volgt: ‘I think it’s a major inconvenience when you’re trying to be a dictator and there’s two things against you: the democracy and reality.’ ¹⁵ Donald Trump kon na jaren presidentschap nog altijd maar moeilijk wennen aan de democratische realiteit. Begrijpelijk. Michael Cohen, Trumps voormalige advocaat en ‘fixer’, die tien jaar lang van nabij had meegemaakt hoe zijn baas opereerde, schetste in zijn rechtstreeks uitgezonden getuigenis tegenover leden van het Congres het beeld van een maffiabaas, die zijn orders in code geeft, absolute loyaliteit eist en zich niets aantrekt van wetten of morele overwegingen. Zo had Trump decennialang zijn bedrijf geleid. Zo werd in de eerste 70 jaar van zijn leven de basis gelegd voor zijn stijl als president. De stijl van een dictator. Is Donald Trump een dictator? Ja. In een democratie.

Donald Trump gaf al leiding vanaf een zeer jonge leeftijd. Hij was in de ogen van sommige klasgenoten van de militaire middelbare school zelfs een natuurlijk leider, die als 17-jarige de leiding had over 40 ‘manschappen’ ¹⁶. Trump maakte vervolgens naam als entrepeneur in de meedogenloze vastgoed- en casinowereld van New York en Atlantic City. Daarbij onderhield hij innige banden met louche advocaten, maffiosi, corrupte politici en schimmige geldschieters. Ondertussen vocht hij ongeveer 3.500 rechtzaken uit ¹⁷. Om de huidige president te begrijpen is het nodig om die eerdere levensfases in meer detail te schetsen, vanwege de context waarin zijn karakter en stijl zich hebben doorontwikkeld. De rolmodellen die hij in al die fases bewonderde en deels probeerde na te volgen vormen een unieke staalkaart van bekende en minder bekende Amerikanen die de 20^ste en 21^ste eeuw mede hebben vormgegeven. Zo iemand wilde Donald Trump ook worden. Dat is hem gelukt.