3.11 Propaganda (deel 2)

Paus Gregorius XV, de 17^de eeuwse leider van de Rooms-Katholieke Kerk, is er in 1622 naar alle waarschijnlijk mee begonnen: het woord ‘propaganda’ gebruiken in de moderne betekenis.  Het Latijnse woord ‘propaganda’ betekent volgens Google letterlijk ‘voortplanting’, maar zo bedoelde de paus het niet. Hij vestigde een commissie van kardinalen en noemde deze Congregatio de propaganda fide, oftewel de ‘congregatie voor de verbreiding van het geloof’.¹

Propaganda is in de moderne betekenis een ander woord voor ‘het verspreiden van de boodschap’.  Wat die boodschap is hangt af van de boodschapper. Uit de mond van een paus is de boodschap duidelijk: het geloof. Beter gezegd: zijn geloof, zijn wereldbeeld. Een paus propageert het katholieke geloof, zijn geloof in God, in Jezus, in de Heilige Katholieke Kerk, in een hemel en een hel, in een Oud- en Nieuw Testament, in zijn bijbel, dat sinds die tijd is uitgegroeid tot het best verkochte boek ter wereld. Succesvolle propaganda is onder meer af te meten aan nuchtere aantallen, zoals je boekverkoop, je aantal aanhangers, het aantal volgers van je twitter account of je kijkcijfers. In Trumps universum zijn dit allemaal relevante cijfers. Propaganda is, zeg maar, echt zijn ding.

De gelovigen van de paus zijn de kopers van zijn boodschap. De voorwaarde is dat zij hem geloven. Alleen hem. Zijn boodschap concurreert namelijk met de boodschap van anderen. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling dat zijn gelovigen naar die andere boodschappers luisteren. En als ze dat wel doen, dan is het de bedoeling dat zij die andere boodschappers niet geloven, maar wantrouwen. Je hoort bij de ene kerk, dus niet bij de andere. Propaganda is dan ook uitdrukkelijk bedoeld om je in te prenten bij welke ‘kerk’ je hoort, tot welke doelgroep je behoort, bij welk kamp je bent ingedeeld.

Propaganda is een van de 10 essentiële kenmerken van een dictator. In de handen van een dictator is propaganda ‘het systematisch, herhaaldelijk verstrekken van eenzijdige informatie, die al dan niet deels onwaar is, waarbij de feiten selectief worden gebruikt of juist weggelaten’. Ik citeer hier mijn eigen woorden uit Het Dictatorvirus, want ook ik doe aan propaganda.² Als voorbeeld gaf ik in mijn boek Fidel Castro, die zijn volk indoctrineerde met urenlange preken en één, oneindig keer herhaald woord: Revolución! Castro propageerde de revolutie in elk land van de wereld, behalve in zijn eigen land, want dat had er al één gehad. Een nieuwe revolutie zou betekenen dat hij, die door een revolutie de macht had veroverd, die macht weer kwijt zou kunnen raken. Dat was niet de bedoeling.

Het kwijtraken van je macht over je volgelingen is nooit de bedoeling van propaganda. Propaganda dient altijd het eigenbelang van de dictator. Propaganda moet zijn macht versterken en het gewenste wereldbeeld in de hoofden van zijn volgelingen verankeren. In zekere zin is propaganda dan ook de macht van het woord. Om propaganda goed te kunnen bedrijven heeft een dictator meestal de beschikking over een propaganda-specialist, die hetzelfde wereldbeeld heeft en dat weet om te zetten in effectieve communicatie. Als president is Donald Trump zijn eigen propaganda-specialist, maar toen hij net begon als hoofdrolspeler van The Apprentice was producent Mark Burnett zijn propaganda-adviseur.

In de handen van een verkoper is propaganda bedrijven hetzelfde als het maken van reclame voor zijn produkt. De twee verkopers van The Apprentice, Mark Burnett en Donald Trump, maakten propaganda voor drie produkten: ten eerste het personage ‘Donald Trump’ (zie hoofdstuk 3.9), ten tweede de talloze produkten waarvoor met slimme product placement in het programma werd geadverteerd (in dit boek minder relevant) en ten derde het negatieve wereldbeeld van Burnett en Trump, in de vorm van een gemanipuleerd spel, dat aanspraak maakte op de term reality TV met real people. In dit hoofdstuk staat hun wereldbeeld en hun mensbeeld centraal, die via The Apprentice en Survivor werden gepropageerd. Die propaganda is in dit boek zeer relevant.

The Apprentice voegde een negatief mensbeeld toe aan het Amerikaanse televisie-aanbod. Dat negatieve mensbeeld kwam volledig overeen met Trumps eigen beeld van de mensheid. In een TV-interview in de jaren ‘80 had hij al eens gezegd: ‘I look at people as being in many cases pretty vicious. And unless you’re gonna have a certain way, you’re gonna be eaten alive.’³

Trump had zijn Darwinistische wereldbeeld overgenomen van zijn vader, Fred Sr., die ooit had gezegd: ‘Life’s a competition. I brought my kids up in a competitive environment’.⁴ Om te overleven moet je strijd leveren en winnen. Wie zwak is of de competitie verliest gaat dood. Losers sterven eerder dan winnaars. Een dergelijk wereldbeeld bleek ook ten grondslag te hebben gelegen aan Mark Burnetts versie van Expeditie Robinson.

Burnett had het format van het programma niet zelf bedacht, maar hij had het wel aangepast en een nieuwe naam gegeven. ‘Survivor’ paste beter bij zijn wereldbeeld en dat van vele Amerikanen. Survivor was de Amerikaanse versie van de originele Zweedse versie, Expedition: Robinson, dat in 1997 zijn première had beleefd (en bedacht was door een andere Brit, ene Charlie Parson, maar dat terzijde). De Nederlandse versie, Expeditie Robinson, ging van start in 2000, in hetzelfde jaar als in Amerika en in verschillende andere landen.

De winnaar van de eerste Zweedse reeks was een sympathieke vent, gericht op samenwerking. De winnaar van de eerste Amerikaanse reeks was dat niet. De Californische schrijver Wendell Wittler (een pseudoniem) beschreef de winnaar als volgt: ‘Richard Hatch won the first “Survivor” competition by being manipulative, obnoxious and underdressed’. Hij had mede gewonnen door het sluiten van geheime bondjes, die later in dergelijke programma’s gemeengoed werden, maar bij de eerste aflevering nog een noviteit waren.⁵

Volgens Mark Burnett was Survivor overigens geen echte reality TV, en daar is wat voor te zeggen. Zelf noemde hij het ‘dramality, unscripted nonfiction drama, with real people’. Die aanduiding klopte ook niet helemaal, want de spelers werden op allerlei manieren gemanipuleerd. Er waren wel degelijk scripts en de producers hadden op allerlei manieren invloed op wat de deelnemers zeiden en deden, niet in het minst door de opnames achteraf te editen en zelfs door sommige scènes achteraf opnieuw te filmen met stand-ins. Voor elk uitgezonden uur had de crew 300 gefilmde uren tot haar beschikking om het gewenste verhaal te (re-)construeren.

Burnett had in zijn versie van Expedition: Robinson extra competitieve elementen toegevoegd, die onderlinge strijd en manipulaties aanwakkerden. Hij was daarbij mede geïnspireerd door het beroemde boek Lord of the Flies. Burnett had eens in een interview gezegd: ‘I read and reread  Lord of the Flies’.⁶ Dat is wat hij nabootste met zijn programma, met een diverse groep mensen die moesten overleven op een onbewoond eiland, in een keiharde competitie met elkaar, terwijl zij overeind probeerden te blijven, onder barre omstandigheden.

James Poniewozik schreef in TIME in 2000 over Survivor: ‘More abstract and worrisome is the overall message the shows send: that life is an elimination contest, that difference means discord.’⁷ In het originele boek Lord of the Flies uit 1954, geschreven door de Brit William Golding, strandt een groep Engelse schooljongens op een onbewoond eiland door een vliegtuigongeluk, waarbij de piloot is omgekomen (de linkerfoto is een poster van de filmversie). In het boek kiezen de jongens op de eerste dag een leider die een strijdplan van drie punten instelt: ‘have fun, survive, make smoke signals for passing ships’. Het loltrappen zonder toezicht van volwassenen gaat ze beter af dan het levend houden van het vuur.

Op een bepaald moment ontstaan er in Lord of the Flies twee groepen, die als tribes tegenover elkaar komen te staan. In de ene groep heeft de sympathieke Ralph, de protagonist, de leiding. In de andere groep neemt Jack, een potige jongen met rood haar, de leiding. Hij jaagt het liefst op varkens. De leden van zijn tribe beschilderen hun gezichten en geven steeds vaker toe aan hun agressieve neigingen en pestgedrag.⁸

Na enige weken loopt de situatie volledig uit de hand en vervalt de groep in een onderlinge stammenstrijd, die uitmondt in marteling, vernietiging en de dood van drie kinderen, waaronder die van Piggy, het dikke jongetje met de bril, die de stem van de reden is. Het boek eindigt met de redding van de overgebleven kinderen door een Britse kapitein, die op het eiland een puinhoop aantreft. In 1990 werd het boek in Amerika verfilmd.

Boek en film hebben in Groot-Brittannië en Amerika een legendarische status. Miljoenen boeken zijn er van verkocht, generaties zijn er mee opgegroeid en de auteur ontving de Nobelprijs voor zijn oeuvre.⁹ Maar lang niet iedereen weet dat het verhaal fictie is. Het past namelijk in ons mensbeeld. Zo zou het in het echt gegaan kunnen zijn. Dat dacht ook de Nederlander Rutger Bregman, toen hij het boek als teenager las. Eenmaal volwassen en historicus geworden, begon hij daar meer en meer over te twijfelen. Recent onderzoek voedde zijn twijfel.

De auteur, William Golding, had het avontuur van a tot z verzonnen. Maar als de jonge Donald Trump onderdeel was geweest van de groep schooljongens zou het inderdaad zo kunnen zijn gelopen als in het boek. Donald zou, net als in zijn NYMA-schooltijd, overleven door de grootste pestkop te worden en de strijd aan te gaan met de sympathieke protagonist. Hij zou Piggy, de dikke, brildragende nerd, belachelijk maken en alles doen om zelf de onbetwiste leider te worden. Donalds eigen schooltijd op de New York Military Academy was namelijk in feite een echt soort Lord of the Flies-ervaring geweest, waar menig ander kind in het echt aan onderdoor was gegaan of op zijn minst een jeugdtrauma aan over had gehouden. In zijn belevingswereld was Lord of the Flies geen fictie. Het boek zal hij niet hebben gelezen, maar de film zal hij vast hebben gezien.

Donald had die door volwassenen gemaakte schooljungle overleefd door te vechten, door strijd te leveren, door zich aan te passen aan het harde bewind van de leiding, en door alles te winnen wat hij kon winnen, ook als dat alleen maar kon door vals te spelen. Survival of the toughest. Wat hij niet besefte was dat de wereld er zo uit zag door mensen zoals hijzelf, zoals Golding een mensbeeld in stand had gehouden door zijn boek. Zo gedragen mensen zich als zij worden geplaatst in een gemanipuleerde context, zoals een militair internaat met een pestcultuur en docenten die fysiek en psychologisch geweld gebruiken om kinderen te corrigeren en op te voeden.

Hoe was William Golding aan zijn grimmige mensbeeld gekomen, dat hij zo geloofwaardig in Lord of the Flies had beschreven? Rutger Bregman zocht het uit bij het schrijven van zijn eigen bestseller De meeste mensen deugen, Een nieuwe geschiedenis van de mens (2019). William Golding, ontdekte Bregman, was ‘een getormenteerd mens’, een alcoholicus met depressies, een man die zijn kinderen sloeg.¹⁰

Golding (hier op de foto) had zijn boek geschreven naar aanleiding van zijn ervaringen in de Tweede Wereldoorlog. Golding bekende: ‘I have always understood the Nazis, because I am of that sort by nature.’ Het was ‘partly out of that sad self-knowledge’ dat hij Lord of the Flies had geschreven.¹¹ De titel verwees naar de duivel Beëlzebub. Het door hem verzonnen verhaal ging uit van een negatief mensbeeld, wat niet los gezien kon worden van de auteur, die zichzelf een slecht persoon vond.¹²

In het wereldbeeld van mensen als William Golding en Donald Trump deugen de meeste mensen niet. Rutger Bregman schreef De meeste mensen deugen als tegenwicht op het negatieve mensbeeld dat weliswaar gangbaar is, maar volgens hem niet deugt. De meeste mensen, zegt hij, deugen wél. In zijn boek gaf hij meerdere voorbeelden van zijn visie, ondersteund door recente onderzoeksresultaten. Hij ging op zoek of er in de geschiedenis ooit een dergelijk avontuur zoals beschreven door Golding in het echt had plaatsgevonden. Zo ja, was het dan ook zo gegaan als in het boek, of niet?

Na doortastend speurwerk, en een beetje hulp van het toeval, ontdekte Bregman het waargebeurde verhaal van zes Tongaanse schooljongens die na een lange tocht met een ‘geleende’ vissersboot door een hevige storm gestrand waren op een onbewoond eiland met de naam Ata. Na 15 maanden waren zij gered door een Australische kapitein, die zes kerngezonde jongens had aangetroffen die in harmonie met elkaar leefden. Het bleek een hartverwarmend verhaal te zijn, dat Bregmans visie ondersteunde, en hij nam het op in zijn boek.

Bregman zei tegen de Volkskrant: ‘De jongens waren enorm praktisch en vindingrijk, goeie vrienden ook – dat bleek cruciaal om te overleven. Het waren heus geen engelen, maar áls ze ruzie hadden, losten ze het op. Ze hadden allerlei vaardigheden die je hebt als je opgroeit in Tonga, een kleine eilandengroep in de stille oceaan, met een heel coöperatieve cultuur die van jongs af aan wordt ingewreven: je moet het samen doen.’

Volgens Bregman speelde er ook nog iets anders: ‘namelijk dat mensen in crisissituaties überhaupt geneigd zijn samen te werken. Mijn boek ging vooral daarover: de vraag of er ooit een echte Lord of the Flies is geweest en hoe kinderen dan reageerden.’¹³

Lord of the Flies, geschreven in 1954, was een gedachte-experiment geweest, voortkomend uit een negatief mensbeeld. De zes Tongaanse jongens op een onbewoond eiland was in 1966 een onbedoeld experiment in het echt geweest, dat eerder op een positief mensbeeld wees. In 1997 waagden televisiemakers in Zweden zich aan een sociaal experiment, toen zij de eerste echte Expedition: Robinson gingen filmen, op een moment dat niemand nog wist welke effecten de spelregels van reality TV konden hebben op de deelnemers. De eerste aflevering had één dodelijk slachtoffer tot gevolg.

Op 11 juli 1997, negen weken voor de eerste uitzending van het Zweedse Expedition: Robinson, de eerste reality TV-serie ooit,  twee jaar voor John de Mols eerste Big Brother-uitzending (1999), en drie jaar voor Mark Burnetts eerste Amerikaanse Survivor-uitzending (2000) en Ernst-Paul Hasselbachs eerste Nederlandse Expeditie Robinson-uitzending (2000), pleegde de eerste afvaller van Expedition: Robinson zelfmoord. Zijn naam was Sinisa Savija. Hij was 34 jaar oud.

Sinisa had zich in het voorjaar van 1997 vrijwillig aangemeld voor een compleet nieuw televisieprogramma. Acht mannen en acht vrouwen zouden worden geplaatst op een onbewoond eiland, verdeeld over twee teams, Kamp Noord en Kamp Zuid. De winnaar zou een prijs verdienen van 500.000 Zweedse kronen (circa €40.000). Op het aanmeldingsformulier beschreef Sinisa zichzelf als ‘peaceful, not subject to moods and very active’. Toen hij mocht meedoen was hij volgens vrienden ‘happy as a child’.¹⁴

Sinisa woonde nog maar een paar jaar in Zweden. De half-Kroatische, half-Servische immigrant was met zijn vrouw Nermina, een moslima, de Joegoslavische burgeroorlog ontvlucht om een nieuwe toekomst op te bouwen in het Zweedse Norrköping. Nermina zei tegen een Zweedse krant: ‘We didn’t belong anywhere’. Sinisa hield van sport, vooral basketbal, en zette alles op alles om de Zweedse taal goed onder de knie te krijgen.¹⁵

Tore Borjesson, een journalist van de Zweedse krant Aftonbladet, had de deelnemers voor en tijdens hun verblijf op het eiland geïnterviewd: ‘I had a feeling when I met Sinisa that he was a bit shy, but he was certainly positive about it. I know he was active in sports, so he was a competitive guy.’ Borjesson was ook op het eiland zelf geweest en had daar gesproken met Sinisa: ‘But what I remember clearly is that when I went out to the island afer three days to interview the contestants again, he was the one who was suffering. It is very hard, he was saying, I can’t take this. I think it was the whole thing – the physical conditions, and then the pressure to find his place in the group, and the risk of being voted off.’ Dat zijn Zweeds nog niet vloeiend was zat Sinisa ook in de weg.

Kamp Zuid, waar Sinisa deel van uitmaakte, was niet goed uit de startblokken gekomen. De eerste wedstrijden hadden zij verloren van Kamp Noord, inclusief de eerste ‘Immunity Challenge’. Op de eerste ‘Tribal Council’ ooit, werd gestemd wie de eerste afvaller werd uit het verliezende team. Vier van de stemmen werden uitgebracht op Sinisa. Niemand had dit ooit op televisie meegemaakt. Niemand was hier goed op voorbereid. Niemand wilde afvallen, zeker niet als eerste. Dat gold in versterkte mate voor de competitieve Sinisa.

Maar Sinisa had zijn lot manmoedig ondergaan, had nog een glimlach geproduceerd, de overblijvers een hand gegeven en afscheid genomen met de woorden ‘Get on with supper!’, waarna de presentator hem met een hand op de schouder had weggevoerd van de groep. Hij had eervol gereageerd, maar het had hem diep in zijn hart geraakt. Met de camera’s op hem gericht was hij, de outsider, op dag 4 verstoten uit de groep. Verbannen. Vernederd. Hij had verloren.

Zijn vrouw Nermina herinnerde zich de gevolgen: ‘He became deeply depressed and agonised. He felt degraded as a person and didn’t see any meaning in life. He was a glad and stable person before he went away, and when he came back he told me, ‘They are going to cut away the good things I did and make me look like a fool, to show that I was the worst and that I was the one that had to go.’ Vier weken na terugkomst en negen weken voor de eerste uitzending stapte Sinisa voor een rijdende trein.

Het vooruitzicht als een loser op televisie te worden afgeschilderd had Sinisa van binnen verteerd. Onterecht, bleek later. Het aantal minuten dat hij uiteindelijk in de eerste uitzending te zien zou zijn, was door de makers tot een absoluut minimum teruggebracht. Er was een moment te zien, op de eerste avond,  waarop Sinisa bij het kampvuur enthousiast zegt: ‘It’s a fantastic experience to be here. I’m not going to bed!’ Het vooruitzicht was erger geweest dan de realiteit.

Martin Melin, politieman in Stockholm en een Zweedse sensatie na het winnen van deze eerste reeks, blikte terug: ‘It’s a social game, that’s how it works. I think I won because I was friends with everyone, and I can get on with people from different social groups, different backgrounds. But Sinista was a bit of a loner. It works the same way as it does in the country as a whole. If you  are a refugee and you don’t know the language and the culture – well, you’re not in the group. You’re different.’

In feite was de eerste Expedition: Robinson een uniek psychologisch experiment dat gefilmd werd. Gunilla Nilars, een senior producent bij de productiemaatschappij SVT en later de executive producer van het programma, zei over die allereerste keer: ‘Nobody knew what to expect when we started filming it. We had a brief on a page and some pictures. There was not even a pilot because it was too expensive.’ Over de dood van Sinisa zei Nilars: ‘It’s never been proved that this show was the reason it happened.’¹⁶ Ook aan Mark Burnett werd eens een vraag gesteld over de zelfmoord van Sinisa Savija. Volgens Burnett had Savija ‘previous psychological problems’. Dat kon waar zijn, maar sloot niet uit wat Sinisa’s vrouw absoluut zeker wist: zonder de show zou haar man nog in leven zijn geweest.

In mijn ogen laat het voorbeeld van Sinisa Savija zien dat de vraag misschien niet moet zijn of de meeste mensen deugen of niet. Was er iemand in het spel die niet deugde, waardoor hij voor de trein was gesprongen?  Nee, dat was niet de issue. Deugde hij zelf niet? Nee, dat was ook niet de issue. De thema’s waar Sinisa in zichzelf mee had geworsteld waren dezelfde thema’s waar de 13-jarige Donald Trump mee had geworsteld toen hij verbannen was uit het gezin waarin hij was opgegroeid, en vervolgens had moeten zien te overleven in een militair internaat.

Sinisa wilde slagen in een vreemde omgeving waar hij zich als outsider aanvankelijk niet thuisvoelde en de taal niet sprak. Donald had hier als outsider in Manhattan, gehinderd door een Queens accent, ook mee gekampt. Sinisa had een overlevingsstrategie ontwikkeld, waarbij winnen of verliezen in de ogen van anderen gelijk stond aan leven of dood, net als Donald. Sinisa had zich nog meer een outsider gevoeld in een groepje autochtone Zweden op een verlaten eiland. Zijn kamp had de eerste wedstrijden verloren en hij was de minst populaire deelnemer gebleken. De spelregels schreven voor dat er iemand moest afvallen en dat was hij geweest.

Uit de groep gestoten worden, er niet bij mogen horen, en op televisie afgeschilderd worden als loser was niet alleen een schrikbeeld voor de 34-jarige Sinisa. Het is nog altijd de grootste angst van de 74-jarige Donald Trump. Zijn kamp móet winnen en als het verliest, dan móet zijn kamp wraak nemen en hij mag zeker nooit zelf de schuld krijgen van enig verlies. Dan zou hij een loser zijn. Dat zou het einde zijn van alles. Ook bij Trump staat zijn leven op het spel.

Sinisa had het niet gered, net zoals Donalds oudere broer Freddy het niet had gered. Het leven kan genadeloos zijn, of we nou deugen of niet. Mensen die deugen kunnen er aan onderdoor gaan. Mensen die niet deugen overschrijden morele grenzen om te voorkomen dat ze er aan onderdoor gaan. Meestal gaat dat ten koste van anderen.

In de vierde week van mei 2020 gebeurde er iets bijzonders met Rutger Bregmans verhaal. Ter gelegenheid van het verschijnen van de Engelse vertaling van zijn boek, getiteld Humankind, wijdde The Guardian er een uitgebreid artikel aan, en in het bijzonder aan het verhaal van de zes Tongaanse jongens, Stephen, Kolo, Luke, David, Sione en Mano, en de kapitein, Peter Warner, die hen had gered. Het werd onmiddellijk opgepikt door Hollywood, waarna Bregman werd overspoeld door mails van Amerikaanse filmproducenten, die het verhaal van de jongens wilden verfilmen.

Samen met de 89-jarige kapitein en vier nog in levende zijnde Tongaanse oud-klasgenoten verkocht Bregman de filmrechten van het verhaal aan filmmaatschappij New Regency. Zijn deel van de opbrengst beloofde hij te schenken aan goede doelen in Tonga (ik dat Bregman, anders dan Trump, zo’n belofte zal nakomen). Bregman: ‘Kijk, wij mensen zijn de verhalen die we aan elkaar vertellen. Decennialang waren dat best cynische verhalen, en ik geloof niet dat cynisme ons verder gaat helpen.’

Als we vanuit Bregmans visie kijken naar de ‘reality’ TV-programma’s van Mark Burnett, te weten Survivor en The Apprentice, dan kan ik niet anders dan concluderen dat het cynische verhalen waren, verteld vanuit een negatief mensbeeld, dat helaas het mensbeeld van menige Amerikaan bevestigde. Burnetts en Trumps propaganda propageerde een negatief mensbeeld. Keer op keer op keer.

In de promotievideo van The Apprentice ziet de kijker Mark Burnett, reeds beroemd als executive producer van Survivor, middenin de wildernis staan. Hij maakt oogcontact met de camera, die langzaam uitzoomt, terwijl Burnett begint te praten over zijn nieuwe show in ‘the toughest jungle of them all’ – hij pauzeert om effect te sorteren – ‘New York business’. De camera beweegt zich verder omhoog, totdat duidelijk wordt dat Burnett niet in een of ander onbewoond eiland staat, maar in Central Park.¹⁸

Gezien vanuit de deelnemers aan Burnetts programma’s zat er een cruciaal verschil tussen de beide shows, Survivor en The Apprentice. In Survivor beslisten de deelnemers zelf, in de vorm van een eilandraad, wie er aan het einde van een aflevering moest vertrekken. De iconische tekst die daar bij hoorde was: ‘The tribe has spoken’.¹⁹ Om niet weggestuurd te worden moesten zij samenwerken, maar ook elkaar beconcurreren en uiteindelijk beoordelen. Ofschoon zij geregeld teksten en acties kregen ingefluisterd door de programmaleiding, lag het eindoordeel bij de deelnemers.

In The Apprentice daarentegen beslisten niet de deelnemers, the tribe, maar een hogere macht, Donald Trump, over wie moest vertrekken. Voor Trump was The Apprentice een manier om het oergevecht om de troonsopvolging in het gezin waarin hij was opgegroeid telkens weer opnieuw te beleven, maar nu met hemzelf in de rol van almachtige vader. Híj mocht aan het einde van elke reeks beslissen wie zijn ultieme troonopvolger was, ook al was de winnaar dat in het echt helemaal niet. Elke aflevering mocht Donald Trump, ooit zelf verbannen uit zijn gezin door zijn eigen vader, nu iemand aandoen wat hem zelf was aangedaan. En hij werd er ook nog voor betaald. ‘Leuk’ voor hem, interessant voor de kijker, maar uiterst pijnlijk voor de kandidaat. Die absolute macht werkte corrupterend, zoals elke vorm van macht, maar dat deerde de televisiekijker niet. En Trump ook niet.

Het casten van Donald Trump voor The Apprentice bleek een gouden greep van Mark Burnett. Aanvankelijk had Burnett in gedachten elk nieuw seizoen een nieuwe tycoon te nemen, maar dat bleek niet nodig. Trump pikte onmiddellijk op wat de bedoeling was. Hij las weliswaar nooit een script, hij struikelde dan over de woorden, maar pratend voor de vuist weg bracht hij het soort uitspraken en energie die bij reality TV hoort. Tegen een kandidaat zei hij bijvoorbeeld: ‘Sam, you’re sort of a disaster. Don’t take offense, but everyone hates you.’

Burnett merkte ooit op dat Lord of the Flies hem zo fascineerde, omdat alle personages plotseling getransporteerd werden naar een wereld waarin ‘the rules are changed, and convention, law, and morality are suspended.’  Dat had hij met Survivor nagebootst en dat deed hij opnieuw met The Apprentice. Daarmee creëerde hij de ideale wereld voor Donald Trump. Richard Levak, de psycholoog die door Burnett werd geconsulteerd bij het screenen van kandidaten van The Apprentice, vertelde aan verslaggever Radden Keefe: ‘Mark is extremely smart. Mark has an eye for casting, and he cast Donald Trump.’ Radden Keefe vroeg aan Levak welk persoonlijkheidsprofiel hij zou hebben gemaakt over Trump als kandidaat voor de show. Levak zou dan de volgende kenmerken hebben beschreven.

Levak: ‘the energy, the impulsiveness, the inability to articulate a complete thought because he gets interrupted by emotions, so when he speaks it’s all adjectives – ‘great’, ‘huge’, ‘horrible’. What makes Trump so magnetic as a reality-television star was his impulse to transgress’. Daarmee bedoelde hij de neiging van Trump om continu grenzen te overschrijden, zowel morele, sociale als wettelijke grenzen.²⁰

Levak beschreef hiermee tegelijk het probleem dat ontstond toen Donald Trump in zijn rol als president met de coronacrisis werd geconfronteerd en dagelijkse persconferenties begon te geven. Eenmaal gewend aan de macht van een president en het bijbehorende captive audience, overschreed hij dagelijks de geschreven en ongeschreven regels van het ambt. Het zorgde elke dag voor BREAKING NEWS. De meerderheid van de Amerikanen bekeek het met afschuw, de wereldbevolking bekeek het met verbijstering en Vice President Mike Pence bekeek het met al dan niet geveinsde bewondering.

Katherine Walker, een van de producers van The Apprentice, zei tegen Patrick Radden Keefe in zijn artikel voor The New Yorker dat zij vaak moeite hadden Trump coherent te laten lijken, door ‘editing out garbled syntax and malapropisms’, waarvan we tijdens zijn presidentschap zoveel voorbeelden hebben kunnen zien en horen. Walker: ‘We cleaned it up so that he was his best self. I’m sure Donald thinks that he was never edited.’ Voor een vooraf opgenomen programma was dat geen probleem, zei Walker: ‘we didn’t have to change him – he gave us stuff to work with’. Volgens Walker was Donald Trump een ‘natural’ voor reality TV. De zin ‘You’re fired’ was het resultaat van Trumps eigen improvisatie.

Het resultaat was dat NBC executives de producenten instrueerden om hun nieuwe televisiester meer airtime te geven in de serie. Volgens Radden Keefe was op dat moment Trumps obsessie met kijkcijfers begonnen. Tegen Larry King zei Trump: ‘I didn’t know what demographics was four weeks ago. All of a sudden, I heard we were No. 3 in demographics. Last night, we were No. 1 in demographics. And that’s the important rating.’ Als je tegen Donald Trump zegt dat hij No. 1 is of kan worden, dan heb je zijn aandacht. Extra motivatie is onnodig. De kijkcijfers bleven gestaag stijgen en de finale van het eerste seizoen was de No. 1 van die week. In Trumps universum was híj de nieuwe No. 1 in televisieland.²¹

Trump toonde zich enthousiast over de show in een interview met Larry King:²² ‘We have a really good system, where I go into the board room and rattle like a lunatic to these kids, and I leave and go off and build my buildings. And then it gets good ratings, and they pay me. Can you believe this?’²³ Zo voelde zijn rol aan Trumps kant van de tafel in de boardroom. De 32-jarige Jennifer Crisafulli vertelde hoe het voelde aan de andere kant van de tafel, toen zij door Trump werd ‘neergeschoten’: ‘YOU’RE FIRED!’

Crisafulli: ‘What you don’t see is there are little ittybitty bullets that come flying, invisible bullets, out of Trump’s fingers into your chest, and you’re like pu-pu-pu-pu-pu. Oh, it was awful, just awful. I got canned in front of 40 million people, maybe more. I was devastated.’²⁴

Nadat ze was teruggekeerd in de échte wereld, werd ze opnieuw ontslagen, dit keer uit haar baan als verkoopster van grootschalige kantoorruimtes. Haar werkgever had namelijk een scène van The Apprentice gezien, waarin Crisafulli haar verlies van een restaurantcompetitie had geweten aan de recensie van ‘two old, Jewish fat ladies … the pinnacle of the New York jaded old bags’. Vanaf dat moment werd zij beschouwd als een ‘liability’.

De scène waarin Crisafully aan haar teamgenoot had uitgelegd dat haar eigen familie deels Joods was, was volgens haar door de redactie bewust niet in de uitzending opgenomen. Inmiddels weet de ervaren reality TV-kijker, ook in Nederland, dat de realiteit gemakkelijk sneuvelt tijdens het editing-proces in dergelijke programma’s.²⁵ Jonathan Braun, een editor die voor Burnett had gewerkt aan Survivor en daarna had meegewerkt aan de eerste zes seizoenen van The Apprentice, vertelde aan Radden Keefe: ‘You don’t make anything up. Bur you accentuate things that you see as themes.’

Een goede televisie-uitzending bij elkaar monteren is een vak op zich, in het bijzonder met Donald Trump, die grossierde in impulsieve besluiten. Trump, legde Braun uit, schoof vaak onvoorbereid aan tafel in de boardroom, met weinig kennis van de wijze waarop de kandidaten de voorafgaande week hadden gepresteerd, iets wat hij als president net zo pleegde te doen. Keefe schreef: ‘Sometimes a candidate distinguished herself during the contest only to get fired, on a whim, by Trump’.²⁶

Als dat gebeurde, zei Braun, moesten de editors vaak overgaan op ‘reverse engineering’ van de gehele episode. Dan moesten ze uit honderden gefilmde video-uren een paar momenten opzoeken waarbij de door Trump ontslagen kandidaat een fout had gemaakt. Zo kon er een kunstmatige historie geconstrueerd worden, die Trumps ‘shoot-from-the-hip’-besluit moest rechtvaardigen. Braun: ‘We know each week who has been fired, and, therefore, you’re editing in reverse’.

Het was de editor van The Apprentice opgevallen dat de medewerkers van de impulsieve president Trump op soortgelijke wijze vaak gedwongen werden de kunst onder de knie te krijgen van de ‘retroactive narrative construction’. Braun zei tegen Radden Keefe: ‘I find it strangely validating to hear that they’re doing the same thing in the White House.’ Het is inderdaad een veelvuldig waargenomen fenomeen: Trump stuurt een tweet met een impulsief genomen besluit of standpunt, waarna zijn medewerkers een reden moeten bedenken dat Trumps besluit met terugwerkende kracht moet rechtvaardigen. Dat wordt vervolgens als uitleg aan de pers gegeven.

Een treffend voorbeeld van ‘retroactive narrative construction’ was het plotselinge ontslag van FBI-Director James Comey door Trump, in een poging diens onderzoek naar de invloed van Rusland op zijn campagne te stoppen. De eer viel toe aan woordvoerder Sandrah Huckabee Sanders, die namens Het Witte Huis in mei 2017 Comey’s ontslag mocht proberen uit te leggen aan de pers. Dat was nog een hele opgave, want iedereen in Het Witte Huis, inclusief Vice President Mike Pence, moest liegen om de ware reden te verhullen. Alle redeneringen die vanuit Het Witte Huis als rechtvaardiging voor Comey’s ontslag moesten dienen waren natuurlijk leugens. Dat wist iedereen, maar het mocht niet worden erkend, en zeker niet worden blootgelegd voor het grote publiek.

Huckabee Sanders verklaarde tegen de pers dat president Trump FBI-baas James Comey had ontslagen omdat ‘countless members of the FBI lost confidence in the FBI Director’. Dergelijke verhalen waren inderhaast geïmproviseerde onderdelen van een ‘retroactive narrative construction’, die kort daarna notabene door Trump zelf werd ondermijnd toen hij erkende dat het allemaal draaide om Comey’s Rusland-onderzoek. Tegen Lester Holt zei hij: ‘In fact, when I decided to just do it, I said to myself, I said you know, this Russia thing with Trump and Russia is a made-up story.’²⁷

In feite was het enige verhaal dat ‘made up’ was, het verhaal dat uit Het Witte Huis kwam, after the fact. Nu zag de woordvoerder zich geplaatst voor het inpassen van Trumps erkenning in het eerder vertelde verhaal. ABC-verslaggever Jonathan Karl legde tijdens een persconferentie in Het Witte Huis de inconsistentie van alle verhalen aan Sarah Huckabee Sanders voor, daarbij refererend aan de uitspraken van de president zelf. Huckabee Sanders slaagde met vlag en wimpel. Niet in de ogen van de pers, maar wel in de ogen van de president, haar audience of one. Hieronder volgt een kleine greep uit het vraag- en antwoordspel tussen Jonathan en Sarah, zoals de gemiddelde Amerikaan er nadien nog tientallen van hebben gezien. Supporters van Trump stonden aan Sarah’s kant, de rest wilde gewoon weten hoe het zat. Net als Jonathan.

Jonathan: ‘… Isn’t it inappropriate for the President of the United States to ask the FBI Director directly if he’s under investigation?’

Sarah: ‘No, I don’t believe it is.’

Jonathan: ‘But one of these conversations the President said happened at a dinner where the FBI Director, according to the President, was asking to stay on as FBI Director. Don’t you see how that’s a conflict of interest – the FBI Director is saying he wants to keep his job, and the President is asking whether or not he’s under investigation?’

Sarah: ‘I don’t see that as a conflict of interest, and neither do the many legal scholars and others that have been commenting on it for the last hour. So, no, I don’t see it as an issue’. Wie de ‘many legal scholars and others’ waren bleef onbenoemd.

Jonathan wees op de feiten en de logische vraag die daar uit voortvloeide: ‘I asked you directly yesterday if the President had already decided to fire James Comey when he met with the Deputy Attorney General and Attorney General, and you said, no.’

Hij had nog een aantal voorbeelden die vragen opriepen: ‘Also the Vice President of the United States said directly that the President acted to take the recommendation of the Deputy Attorney General to remove the FBI Director. Sean Spicer said directly. ‘It was all him,’ meaning the Deputy General. Now we learn from the President directly that he had already decided to fire James Comey. So why were so many people giving answers that just weren’t correct? Were you guys in the dark? Was the Vice President misled again, as happened with Mike Flynn …?’

Sarah zocht haar verdediging in een lang verhaal, met een voorspelbare conclusie: ‘I know you’d love to report that we were misled and what it creates … I think it’s pretty simple. I hadn’t had a chance to have the conversation directly with the President to say … I’d had several conversations with him, but I didn’t ask that question directly, ‘had you already made that decision?’’

Daarmee was haar verhaal nog niet klaar: ‘I went off of the information that I had when I answered your question. I’ve had the conversation with him, right before I walked on today, and he laid it out very clearly. He had already made that decision. He had been thinking about it for months, which I did say yesterday and have said many times since. And Wednesday I think was the final straw that pushed him. And the recommendation that he got the Deputy Attorney General just further solidified his decision and, again, I think reaffirmed that he made the right one.’

Jonathan: ‘Was the Vice President in the dark, too?’

Sarah: ‘Nobody was ‘in the dark’, Jonathan. You want to create this false narrative … If you want to talk about people in the dark? Our story is consistent … The President made the decision. It was the right decision.’

In de uitleg van een woordvoerder van Trump komt vrijwel altijd een moment dat hij of zij claimt de waarheid te vertellen, wat in zo’n geval zelden klopt, en dat het de andere partij is, meestal de Democraten of de pers, die partijdige spelletjes spelen, wat de Republikeinen nog vaker doen. Zo ook in dit geval, waarin de Democraten kritisch waren geweest op Comey, vanwege diens uitlatingen over het FBI-onderzoek naar Hillary’s e-mails vlak voor de verkiezingen, maar diens ontslag afkeurden.

Sarah: ‘The people that are in the dark today are the Democrats … Look at the facts. The facts don’t lie … but the Democrats want to play partisan games.’

Het blijft een interessant fenomeen: woordvoerders van aartsleugenaar Trump die beweren dat de feiten niet liegen.²⁸

Niet lang daarna nam Huckabee Sanders de rol van Sean Spicer definitief over, na diens vertrek. Kennelijk had ze dit seizoen van The White House Apprentice gewonnen. Trump had haar optreden gezien en was tevreden geweest. Dat werd overigens pas een jaar later publiekelijk bekend, na het uitkomen van het Mueller-rapport, in april 2019. Het Mueller-rapport vermeldde: ‘Following the press conference, Sanders spoke to the President, who told her she did a good job and did not point to any inaccuracies in her comments.’²⁹

In het Mueller rapport werd bovendien het échte verhaal bevestigd, namelijk dat ‘Comey’s firing not founded on anything’ was geweest. Bovendien bleek dat Sarah tegenover Muellers team had bekend dat zij haar opmerking over de FBI-medewerkers had verzonnen. Het was ‘a slip of the tongue’ geweest, gedaan ‘in the heat of the moment, that was not founded in anything’. Ik en velen met mij hadden al zo’n vermoeden, maar het was toch fijn om de bevestiging te lezen. Nadat het Mueller-rapport was uitgekomen gaf Sarah haar fout pas toe aan de pers, tegen wie ze had gelogen.³⁰

De woordvoerder van Donald Trump moet nu eenmaal heel goed en snel leugens kunnen verzinnen en deze ook nog stellig kunnen brengen, in de ogen van de meester zelf. Anders kun je The White House Apprentice natuurlijk nooit en te nimmer winnen. Maar dat zei Sarah er niet bij.

Trump zou zijn negatieve mensbeeld en zijn televisie-format meenemen naar Het Witte Huis. Daar onderwierp hij de mensen die daar werkten aan een volwassen versie van Survivor en The Apprentice, met de bijbehorende stammenstrijd, infighting, pestgedrag, onderling wantrouwen en wekelijkse afvallers. De voorbeelden daarvan zijn inmiddels in meerdere boeken uitgebreid beschreven. Wie zich onderscheidde in de ogen van de baas mocht blijven. Het waren dezelfde spelregels die hij zich in 14 televisieseizoenen volledig had eigengemaakt. Nooit eerder ontsloeg een Amerikaanse president zo veel mensen in zo korte tijd.

In Trumps eigen belevingswereld was het belangrijkste criterium om iemand te ontslaan overigens niet zozeer competentie, maar loyaliteit. Tijdens een town hall-meeting op 29 maart 2016 legde hij uit waarom hij zijn campagnemanager Corey Lewandowski niet ontsloeg, nadat Corey beschuldigd was van een aanval op een journaliste: ‘I’m a loyal person. It would be so easy for me to terminate this man, ruin his life, ruin his family, he’s got four beautiful children in New Hampshire, ruin his whole everything and say “You’re fired”. I’ve fired many people, especially on The Apprentice’. In zijn benevelde universum had hij in zijn televisierol mensen écht ontslagen.³¹

Het Witte Huis was zijn nieuwe decor voor zijn grensoverschrijdende gedrag. De kiezer had het kunnen weten. In een campagnerally op 30 september 2016 zei Trump: ‘When you cast that ballot, just picture a Wall Street boardroom filled with the special interests who have been bleeding your country and your city and every place else, and imagine the look on their faces when you tell them you’re fired. Fired!’³²

In zijn televisierol durfde Trump zijn slachtoffers recht in het gezicht te zeggen dat ze waren ‘ontslagen’. In Het Witte Huis – de afbeelding is van ‘The White House Apprentice’,een parodie uit 2017, gemaakt door Snaves³³ en te zien op Youtube – had Trump daar in de meeste gevallen het lef niet voor. Hij ontsloeg medewerkers via een tweet, of hij liet het door iemand anders doen, zoals door zijn Chief of Staff. Michael McDermott, een management professor op de Georgetown University McDonough School of Business,  concludeerde: ‘It gets to a leader’s style. If you see people as objects to be used to achieve your ends, you’re almost in a position where you don’t have to show them respect as people, you just have to remove the chess piece from the board because it’s an object.’³⁴

McDermott sloeg daarmee de spijker op zijn kop. Donald Trump beschouwt de meeste mensen als objecten, die hem al dan niet van dienst kunnen zijn, voor zijn eigen doeleinden. Hun belangen interesseren hem niet. Empathie ontbreekt. Alleen zijn eigen belang telt. En in toenemende mate werd zijn eigen televisiepersonage zijn voorbeeld voor zijn rol als president. In zekere zin werd dat personage zijn favoriete mensbeeld.

Levend in een Darwinistische wereld, ontwikkelt ieder van ons zijn of haar eigen overlevingsstrategieën. Ieder van ons zoekt een plek waar je mag zijn wie je bent en ieder van ons probeert een plek te vinden in het grotere geheel. De context, het spel, waarin wij ons bevinden bepaalt de mate waarin onze strategieën ons geluk of ongeluk brengen. Dat gegeven brengt keuzes en vragen met zich mee. Aan welk spel, met welke spelregels neem ik deel? Wie ziet er op toe dat die spelregels eerlijk worden gehanteerd? Welke invloed heb ik zelf op die spelregels? Wat gebeurt er als ik win? En wat gebeurt er als ik verlies? Dat leidt tot de volgende vragen: welke spelleiders geven wij de macht om onze context te bepalen? Deugt de spelleider? En bij welk kamp deel ik mijzelf in?

Trumps uitspraak ‘I’m an honest guy in a very corrupt world’ weerspiegelde zijn overtuiging, die nodig was om zijn misdragingen en corrupte gedrag te rechtvaardigen. Hij heeft zichzelf er bijvoorbeeld van overtuigd dat iedere golfer ‘cheat’ en dat hij dat dus zelf ook moet doen, anders kan hij niet winnen. De gevolgen van valsspelen met golf zijn beperkt, maar de gevolgen van een negatief mensbeeld, waarbij iedereen valsspeelt, zijn aanzienlijk als het gaat om de Amerikaanse bevolking, waar hij als president leiding aan geeft. Trump was een spelleider die er van uitgaat dat iedereen valsspeelt, dat hij dat dus ook moet doen, dat winnen van levensbelang is, dat alles geoorloofd is en dat je in zijn kamp zit of in dat van zijn tegenstander.

Zo beschouwd had The Apprentice van Burnett en Trump drie verstrekkende gevolgen. Ten eerste vergrootte het Trumps bekendheid als mythische, succesvolle topmanager op een zodanig geloofwaardige wijze dat miljoenen potentiële kiezers in hem een potentiële president zagen en op hem stemden. Ten tweede gaf het hem de gelegenheid jarenlang te oefenen in zijn rol als geroutineerde televisiepersoonlijkheid, als voorproefje op de rol van president. En ten derde had het programma als onbewust effect het herhaaldelijk uitstrooien van Trumps negatieve mensbeeld over een miljoenpubliek. The Apprentice was in feite pure propaganda, 14 seizoenen lang, voor Trump en zijn mensbeeld. Positief voor Donald Trump. Negatief voor de Amerikaanse ziel. Het zou vier jaar duren tot die waarheid was doorgedrongen tot een meerderheid van de Amerikaanse bevolking.