5.9 Oorlog (deel 3)

Gone With the Wind was in alles de grootste. Geen andere film uit de Amerikaanse geschiedenis heeft meer geld opgebracht. De hoofdrol werd vertolkt door Hollywoods superster Clark Gable. Geen andere acteur was groter. De ware hoofdrol leek echter weggelegd voor de Amerikaanse Burgeroorlog, die het verhaal zijn context gaf. Geen andere Amerikaanse oorlog heeft meer slachtoffers gevergd. Geen andere oorlog was groter in het collectieve geheugen van de Verenigde Staten. De Noordelijken wonnen, onder leiding van Abraham Lincoln, die daarmee de Unie redde. Geen andere president was groter. De Zuidelijken verloren. Geen ander trauma was groter. De slavernij werd afgeschaft, maar nieuwe segregatiewetten en vormen van onderdrukking volgden. Geen ander cultuurdrama was groter.

Alles zat in Gone With the Wind. Het rijke Zuiden van voor de Burgeroorlog, met zijn grote landhuizen en enorme katoenplantages, herleefde in de film voordat de oorlogshel losbarste. En er zat natuurlijk een onstuimig liefdesdrama in Gone With the Wind, met een mooie, onbekende actrice, Vivien Leigh. Geen ander liefdesdrama was groter. Ik begrijp waarom deze film uit 1939 een onuitwisbare indruk had gemaakt op filmfanaat Donald Trump. 

Trump twijfelde welke van zijn top Drie, Citizen Kane, Sunset Boulevard en Gone With the Wind, zijn absolute favoriet was, maar dat de grootste film aller tijden een bijzondere plek in zijn hart had was duidelijk. De Oscaruitreiking van 2020 bekritiseerde hij met de woorden ‘I’m looking for like, let’s get Gone with the Wind – can we get like Gone with the Wind back, please?’ ¹

Uit Trumps uitspraken en acties als president bleek dat zijn slogan Make America Great Again niet alleen betrekking had op de jaren ’50, maar ook op de vervlogen tijd uit Gone With the Wind. De vervlogen tijd rond 1861, toen zeven Zuidelijke Staten zich afscheidden van de Unie om de slavernij te behouden. Zij noemden zichzelf The Confederate States: South Carolina, Mississippi, Florida, Alabama, Georgia en Louisiana. Wat later voegden zich ook Texas, Virginia, Arkansas, Tennessee, North Carolina, een deel van Kentucky en een deel van Missouri bij het rijtje.²

De 9 miljoen inwoners van The Confederate States kozen als volkslied God Save the South. De tijd uit Gone With the Wind was anno 2016 een lang vervlogen tijd – letterlijk gone with the wind – die levend werd gehouden door een omstreden vlag, door omstreden raciale wetten, door zwarte Amerikanen als tweederangsburgers te beschouwen en te onderdrukken, en door omstreden standbeelden van zuidelijke generaals. Die symbolen werden gekoesterd door overwegend witte, Republikeinse Amerikanen die in 2016 massaal stemden op hun nieuwe held Donald Trump, wat overigens geenszins betekende dat die kiezers allemaal racisten waren. Het betekende dat zij een deel van de Amerikaanse geschiedenis en cultuur met elkaar gemeen hadden en in Trump de verdediger daarvan zagen. In 2016 vormde het ‘rode’ Zuiden het fundament voor Trumps verkiezingsoverwinning. Trump was hún president.

New York daarentegen, de staat waar Trump was geboren, getogen en groot geworden, was een bolwerk van het Democratische Noorden. Daar had hij de verkiezingsoorlog verloren. Noordelijke kiezers stemden massaal tegen Trump. Zij wilden hem niet als hun president.

So be it.

Dan wist hij tenminste wie de vijand was, met wie hij in gevecht kon gaan.

Trump had ooit tegen biograaf Michael D’Antonio gezegd: ‘I loved to fight. I always loved the fight. All types of fights.’ (zie hoofdstuk 5.3) Als president greep hij de gelegenheid met beide handen aan om de eeuwige strijd tussen Noord en Zuid weer helemaal te doen herleven. Zijn miljoenensekte vond het prachtig. Trump had wat hen betreft ook als slogan kunnen kiezen: Make the South Great Again.

Zelf verruilde hij zijn officiële woonadres van Trump Tower in het noordelijke New York City naar zijn zuidelijke landhuis Mar-a-Lago in Palm Beach, Florida. Net op tijd. In de hete zomer van 2020 stonden de Black Lives Matter-demonstranten voor de deur van zijn voormalige woontoren, maar de vogel was gevlogen.

Trump benadrukte in zijn interview met Michael D’Antonio dat het niet uitmaakte wat voor gevecht hij moest uitvechten: ‘Any kind of fight, I loved it, including physical.’ Dat is belangrijk om te onthouden. Voor Donald Trump is namelijk elke verkiezing een strijd en elk gevecht is een spel. Jonathan Braun, editor van de reality TV-shows Survivor en The Apprentice, zei tegen verslaggever Radden Keefe van The New Yorker: ‘I think it’s a game for Trump, too. It’s a game for the audience. I think the voters like it. They’re enjoying the spectacle.’ (zie Deel III)

Braun voegde er aan toe dat Trump die zienswijze gemeen had met de producer van de bewuste TV-shows, Mark Burnett. Braun: ‘It’s in the soul of who Mark is. They’re kindred spirits. There are no major causes driving them – it’s just about playing a game and winning it.’ ³

Sinds Trumps verkiezing werd de strijd tussen Noord en Zuid in verhevigde vorm voortgezet. Dat was het spel. Een spel dat hoe dan ook gewonnen moest worden. In een interview met Fox News-presentator Chris Wallace in juli 2020 zei president Trump letterlijk: ‘I’m not losing’.⁴

De spelregels die ‘spelleider’ Donald Trump met zich mee had genomen vanuit New York naar Washington, introduceerde hij allereerst in zijn hoofdkwartier, Het Witte Huis. Boeken als Fire and Fury en Siege, van Michael Wolff,  Fear en Rage van Bob Woodward, en A Very Stable Genius, van Philip Rucker & Carol Leonnig, getuigen van de bizarre taferelen die Trumps spelleiderschap tot gevolg had voor de mensen die geacht werden Amerika te regeren.

Vanuit Het Witte Huis injecteerde president Trump de nieuwe manier om het spel te spelen in het Congres in Washington, en vervolgens in het hele land. Die nieuwe manier was aanmerkelijk grimmiger dan men gewend was. Het was een spel, maar wel een op leven en dood. Het voelde als oorlog.

Donald Trump is nooit de president geworden van het gehele land. Hij was de president van ‘zijn’ mensen, en dat was nooit meer dan ongeveer 40% van de bevolking. Trump is er dan ook nooit op uit geweest om de gespletenheid in het land te verenigen. Integendeel. Zijn nieuwe spelregels voor het land waren van meet af aan bedoeld om de tweespalt te vergroten, ten gunste van zichzelf en zijn eigen ‘base’.

President Trump gedijde bij tweespalt in de Verenigde Staten, op voorwaarde dat zijn kamp, Kamp Zuid, altijd won. Daarbij had de Amerikaanse geschiedenis de breuklijnen tussen Kamp Noord en Kamp Zuid al lang geleden getrokken. De terminologie van die eeuwenlange strijd was deels afkomstig uit de militaire wereld, als overblijfselen van die ene keer dat de strijd met militaire middelen werd uitgevochten. ‘Battleground states’ heten niet voor niets zo.

De gele breuklijn op de kaart markeert de grens tussen de Noordelijke en de Zuidelijke staten die met elkaar in gevecht waren tijdens de Amerikaanse Civil War van 1861-1865. Die breuklijn is een verborgen litteken dat tot op de dag van vandaag pijn doet en open gereten kan worden.

Sinds 1865 zijn er in het westen nog meer staten bij gekomen, maar de gele breuklijn is nog steeds te herkennen tijdens de presidentsverkiezingen, zoals bijvoorbeeld in 2004, toen George W. Bush zijn tweede termijn won, en 2008, toen Barack Obama zijn eerste termijn won. De kandidaat die een aantal staten van het andere kamp naar zijn eigen kant weet te lokken mag als beloning 4 jaar lang het hele land regeren.

Er had na de Burgeroorlog overigens wel een politieke omwisseling plaatsgevonden. Abraham Lincoln was een Republikein én leider van de noordelijke staten. De zuidelijke staten waren decennialang het domein van de conservatieve tak van de Democraten, de ‘Dixies’. Maar daar had zich in de 20^ste eeuw een omslag voorgedaan, doordat de Democraten progressiever waren geworden en daardoor in het zuiden waren verzwakt. De Republikeinen waren ondertussen conservatiever geworden en hadden in het zuiden de dominante rol van de Democraten overgenomen. Met name in de jaren ’60, in reactie op president Johnsons burgerrechtenwetgeving hadden de conservatieve Republikeinen het zuiden veroverd op de Democraten.

De breuklijn daterend uit de Civil War is te vergelijken met een in de lengte doormidden gescheurde nagel: hij kan herstellen, waardoor de twee gedeeltes van je nagel zich weer aan elkaar hechten, maar als je ergens tegen aan stoot is je nagel zo weer gescheurd. Een president, ongeacht of hij/zij een Democraat of een Republikein is, kan ervoor kiezen deze breuklijn milder te maken, voor zover mogelijk, en proberen het land bijeen te houden en hechter te maken. Dat was de verkiezingsboodschap van Joe Biden in 2020.

Donald Trump daarentegen sloeg het liefst met een hamer op de zwakke plek van de nagel, zodat hij telkens weer scheurde. Trump leefde op bij conflicten en chaos. Hij heerste door verdeeldheid te zaaien. Verdeeldheid had hem in 2016 de winst opgeleverd. Verdeeldheid had zijn presidentschap gedefinieerd. Verdeeldheid moest hem zijn herverkiezing in 2020 opleveren. Maar zou het recept opnieuw werken of was de gemiddelde Amerikaan moe van het vechten en wilde men weer herenigd worden?

De Verenigde Staten van Amerika waren in Trumps speelveld verdeeld in Kamp Noord, de blauwe staten, en Kamp Zuid, de rode staten. Op de kaart zien we hoe het Electoral College in 2016 de stemmen verdeelde en de uiteindelijke winst toebedeelde aan Trump met zijn Kamp Zuid, die daarmee de macht veroverde over alle staten. Winner Takes All.⁶

De Verenigde Staten werden vanaf de inauguratie van Trump, op 20 januari 2017, het speelveld van een real life Survivor-reeks, waarin de blauwe staten het op moesten nemen tegen de rode staten en de spelleider de spelregels continu aanpaste om ‘zijn’ rode staten te laten winnen. Twee jaar lang, tot aan de mid-term verkiezingen van 2018, kon Trump doen en laten wat hij wilde, zonder dat Kamp Noord er iets aan kon doen.

Dictator annex sekteleider annex spelleider Trump dacht altijd in termen van ‘wij’ tegen ‘zij’. In de gevallen waarin dat aspect niet aan de orde was of zou moeten zijn, maakte hij het alsnog ‘wij’ tegen ‘zij’. Die duidelijkheid had hij nodig om te weten wat hij aan iemand had. Trump moest van iedereen weten of je voor of tegen hem was. Hou je van Trump of haat je hem? Ben jij loyaal of ben je een Never-Trumper? Hij móest het weten. Vriend of vijand? Bij twijfel schatte hij in dat je een vijand was, of op zijn minst een potentiële vijand. Bij twijfel was je anti-Trump, of niet te vertrouwen. Zoals overigens de meeste mensen in het universum van Donald Trump.

Trump dacht bovendien dat de mensen conflict willen, getuige zijn uitspraak tegen TV-presentator Larry King in 2007, naar aanleiding van zijn vete met Rosie O’Donnell, een Amerikaanse comedian, actrice en TV-persoonlijkheid. Trump zei: ‘People love to see feuds. They love to see fighting and they love to see celebrities fight.’⁷ In zo’n vete als tegen O’Donnell dwong hij mensen een keuze te maken. Was je voor hem, dan was je dus tegen zijn opponent. Was je voor de ander, dan was je automatisch tégen hem. De bevriende TV-presentator Donny Deutsch bracht de vete een keer op in zijn show tegen Trump en zocht tevergeefs naar een alternatief in het midden.

Deutsch: ‘One thing I have an issue with is the way you referred to her.’

Waarop Trump zei: ‘I thought you were my friend.’

Deutsch: ‘I am. That doesn’t mean I’m going to agree with everything you do, or any other friend.’

Trump was het daar niet mee eens: ‘You have to choose sides.’ Daarin lag de kern van Trumps wereldbeeld. Je zat in Kamp Noord óf je zat in Kamp Zuid. You have to choose sides.

Deutsch: ‘No, I don’t. I can like both of you. You can both be my friends, but I can disagree with a particular aspect.’

Het ging er bij Trump niet in. Er móest een andere verklaring zijn. In zijn universum is dat bijvoorbeeld geld: ‘Well, I guess you’re playing it safe for advertisers.’

Waarop Deutsch de conversatie beëindigde: ‘No, actually, being polarized would even get more attention, but I’m just telling you the truth.’⁸

Tja, ‘the truth’. Nou dat weer. Mensen hadden het daar wel steeds over, maar ‘the truth’ bleef een lastige bijkomstigheid, die Trump vaker in de weg zat dan hem lief was.

Vanaf het moment dat Donald Trump werd gekozen tot president moest elke Amerikaan kiezen of ze voor of tegen president Trump en zijn beleid waren, of ze dat nou wilden of niet. You have to choose sides. Al snel vielen de eerste slachtoffers.

Op 11 en 12 augustus 2017 organiseerden extreemrechtse alt-right-groeperingen de Unite the Right-rally in Charlottesville, Virginia. Zij protesteerden tegen de verwijdering van het standbeeld van Generaal Robert E. Lee. Onder de demonstranten bevonden zich blanke racisten, neo-nazi’s, neo-confederalen en leden van militie-organisaties uit de hele Verenigde Staten. Toen een van hen, de 20-jarige James Alex Fields Jr., met een auto inreed op een tegendemonstratie, raakten tientallen linkse demonstranten gewond en werd een 32-jarige vrouw, Heather Heyer, gedood.

Trump veroordeelde uren later ‘in the strongest possible terms this egregious display of hatred, bigotry, and violence on many sides’, maar hij weigerde dagenlang om specifiek het geweld van extreem-rechts te veroordelen. Zijn boodschap werd goed verstaan door zijn volgers. De neo-Nazi website The Daily Stormer schreef: ‘Trump comments were good. He didn’t attack us. He just said the nation should come together.’⁹

Zijn critici hadden Trumps boodschap ook gehoord, en hem op exact dezelfde wijze geïnterpreteerd. De burgemeester van Charlottesville, de Democraat Mike Signer, legde een link tussen de onlusten en Trumps presidentscampagne. Volgens Signer waren ‘these anti-Semites, racists, Aryans, neo-Nazis, KKK’ uit de schaduw gekomen na ‘having been given a key and a reason to come into the light’.¹⁰

Tijdens de demonstraties in mei-juni 2020 deed zich een soortgelijk incident voor. Een man reed met zijn vrachtwagen met hoge snelheid op de demonstranten in. Later bleek dat de chauffeur een zelfverklaard leider was van de KKK, de Ku Klux Klan. Dit keer waren er geen slachtoffers, wat een klein wonder mocht heten.¹¹

Ach ja, die goede oude tijd. De vervlogen tijden in het Zuiden van voor de Civil War waren in 1936 opgetekend door een zuidelijke nazaat, Margaret Mitchell, in het boek Gone With the Wind, en drie jaar later verfilmd. Die goede oude tijd was toen al menigmaal herdacht in woord en daad. In 1907 namen de blije, witte inwoners van Richmond, de voormalige hoofdstad van de Confederacy, samen de vorm aan van hun voormalige vlag, onder het standbeeld van General Robert E. Lee, de ooit zo gevreesde legerleider van het Zuiden. Als je goed kijkt zie je dat de vlag uit mensen bestaat. Zij vierden feest, want even verderop werd er een nieuw standbeeld onthuld, van J.E.B. Stuart, een andere held van de Confederates.

De staat Virginia had het standbeeld van General Lee in 1890 geaccepteerd, met de belofte ‘to faithfully guard and affectionately protect the statue’. Verderop in dezelfde straat stonden vier andere monumenten ter herdenking aan de Confederacy.¹²

Recentelijk gingen er steeds vaker stemmen op om het standbeeld te verwijderen, omdat het door velen, met name door Afro-Americans, als een aanstootgevend symbool van racisme en slavernij werd ervaren. Maar pas toen de Verenigde Staten in 2020 wekenlang het toneel werden van protestdemonstraties, na de moord op de zwarte George Floyd door een witte politieman, kwam de zaak in een stroomversnelling.

Ralph Northam, de gouverneur van Virginia, besloot in juni 2020 om het omstreden standbeeld weg te laten halen uit het stadsbeeld, waardoor een einde zou komen aan een tijdperk dat 130 jaar had geduurd. Een rechter gebood echter, ‘in the public interest’, een periode van 10 dagen te wachten om het besluit al dan niet te heroverwegen, waarop een woordvoerder van de gouverneur zei dat Northam ‘remains committed to removing this divisive symbol from Virginia’s capital city, and we’re confident in his authority to do so.’¹³

Sinds de rellen begonnen kwam er een ware, hernieuwde beeldenstorm op gang in de Verenigde Staten. De tijdgeest was duidelijk aan het veranderen.

Autoriteiten besloten op tal van plaatsen soortgelijke symbolen te verwijderen, zoals een obelisk in Birmingham, Alabama, een bronzen beeld van admiraal Raphael Semmes in hartje Mobile, Alabama, wat er al 120 jaar stond. In Fredericksburg, Virginia, werd een 176 jaar oud blok van een slavenveiling weggehaald uit de binnenstad, en de United Daughers of the Confederacy verwijderden hun standbeeld uit Old Town, Alexandria. In Richmond haalden demonstranten een standbeeld van generaal Williams Carter Wickham van zijn sokkel, en de gemeenteraad van Richmond besloot unaniem om vier andere Confederate monumenten weg te halen van Monument Avenue.¹⁴

President Donald Trump vergeleek zichzelf wel eens met Abraham Lincoln, president van The United States, maar in feite leek zijn presidentschap meer op dat van Jefferson Davis, de president van The Confederate States, die na een oorlog van 4 jaar, met honderdduizenden slachtoffers, overtuigend was verslagen ten om de Unie te redden. Kennelijk is de Amerikaanse geschiedenis niet altijd even vriendelijk voor een ‘divisive leader’. Trump was in 2020 hard op weg om een soortgelijke erfenis achter te laten, als we de voor hem ongunstige peilingen mochten geloven.

Maar fans kunnen hun idool nog jarenlang vereren, zo was inmiddels wel gebleken, vooral als hij de status van martelaar had bereikt. En daar zou Trump zeker aanspraak op maken.

Bovenstaande foto stond afgebeeld bij een artikel in de Pittsburg-Post-Gazette op 22 oktober 2016, twee weken voordat Trump tot president zou worden gekozen. Het was geschreven door Daryln Brewer Hoffstot, een Democraat. Inmiddels was Pennsylvanië, van oudsher een Democratisch bastion, door Trump effectief omgetoverd tot Republikeins gebied.

De journalist schreef: ‘I live in Trump Country, in Western Pennsylvania about an hour east of Pittsburgh. Last Saturday morning, as I drove 40 minutes over the mountain to swim at the YMCA, I passed Trump signs the whole way. Not a Clinton sign in sight. Not one. Rerouted because of a festival, I passed what the locals call “The Trump House,” in Youngstown, Pa., an old farmhouse painted with red, white and blue stars in front of which stands a 14-foot statue of the man himself.’¹⁵

Op 14 juni 2018 ontsloeg dezelfde krant cartoonist Rob Rogers wegens al te kritische spotprenten van president Trump (zie hoofdstuk 5.9). Trump Country indeed. Maar zou Pennsylvania in 2020 opnieuw rood kleuren? Dat was de grote vraag, die misschien wel boven de hele presidentsverkiezing zou blijven hangen tot alle stemmen geteld zouden zijn. En zou Trumps eigen standbeeld in de tuin van The Trump House blijven staan als de grote sekteleider de verkiezingen zou verliezen? Zou het een bedevaartsoort worden voor getraumatiseerde Republikeinen? Het zou mij niet verbazen.

Robert Reich, voormalig Secretary of Labor in de regering van Bill Clinton, professor aan de University of California en auteur, gaf een van zijn online columns in mei 2019 over president Trump de titel ‘The Divider-in-Chief’. Reich schreef: ‘Donald Trump’s goal is, and has always been, division and disunion. It’s how he keeps himself the center of attention, fuels his base and ensures that no matter what facts are revealed, his followers will stick by him.’¹⁶

Maar Reich had het vermoeden dat er nog een reden was voor Trumps ‘divisiveness’.

Reich: ‘But there’s another reason Trump aims to divide – and why he pours salt into the nation’s deepest wounds over ethnicity, immigration, race and gender. He wants to distract attention from the biggest and most threatening divide of all: the widening of wealth and power between the vast majority, who have little or none, and a tiny majority at the top who are accumulating just about all.’ Ja, dat is wat dictators doen. Het belang van het volk is niet hun eerste belang. Hun eigen belangen, hun eigen rijkdom en hun eigen macht staan altijd bovenaan.

Het was ook de cartoonisten al snel opgevallen hoe Trump overal waar hij kwam de tegenstellingen tussen de partijen vergrootte. Tekenaar Tjeerd Royaards zag zijn metafoor van de Amerikaanse gespeltenheid, de Grand Canyon, gepubliceerd in nrc.next op 10 november 2018. The Economist had een soortgelijke gedachte met betrekking tot de Trans-Atlantische gespletenheid, The rift, verbeeld op haar voorpagina van 7 juli 2018. Treffender was nauwelijks mogelijk.

Trump was namelijk niet alleen op nationaal niveau een ‘divisive leader’. Hij was het ook op internationaal gebied. Hij liet de NAVO schudden op zijn grondvesten en maakte van de grootste NAVO-vijand, Vladimir Poetin, zijn grootste vriend. Poetin keek met groot genoegen toe hoe Trump de bijl zette in de Amerikaanse democratie en het Trans-Atlantische bondgenootschap. De Russische dictator was een van Trumps grootste rolmodellen. Al jaren eerder had Trump voorafgaand aan een bezoek aan Moskou de vraag gesteld: ‘Will he become my new best friend?’.¹⁷ Wat trok hem zo in Poetin? Dat leest u in hoofdstuk 5.10.