3.6 Bedrog (deel 3)

Volgens Trumps voomalige PR-man Alan Marcus gaf Trump niets om feiten: ‘It’s not what they are, it’s how they appear.’ Voor het eerst sinds de jaren ’90 gaf hij een interview voor de zesdelige documentaire The Trump Dynasty:¹ ‘Donald would always say to me: we never use the B-word,’ herinnerde Marcus zich uit de jaren ’90. De ‘B-word’ stond voor ‘bankrupt’.

Trump ontkende stellig tegen biograaf Michael D’Antonio, in 2014, dat hij ooit bankroet was geweest: ‘They say Trump went bankrupt. I never did a personal bankruptcy or anything like that. Nobody has ever used the bankruptcy laws better than Donald Trump.’

Zijn PR-manager Marcus beaamde dat: ‘Donald said there were no bankruptcies. And that was always Donald’s interpretation of a prepackaged bankruptcy. But bankruptcy is a bankruptcy.’²

Op dezelfde manier zei president Donald Trump in december 2019: ‘I don’t feel like I’m impeached.’ But impeachment is an impeachment. De waarheid is nu eenmaal de waarheid. In een interview met ABC-presentator George Stephanopoulos op 13 juni 2019 klaagde Trump over ongunstige opiniepeilingen, die volgens hem niet klopten. Trump houdt alleen van de waarheid als die hem uitkomt. Zoniet, dan klopt die waarheid niet. Op die wijze bedriegt hij niet alleen anderen, maar ook zichzelf. ‘I like the truth. I’m actually a very honest guy’, loog hij tegen Stephanopoulos. Stephanopoulos, ooit de communicatiechef van Bill Clinton, had een dergelijke tekst eerder gehoord, maar wist nu wel beter.³

In dit derde hoofdstuk over het dictatorkenmerk ‘bedrog’ laat ik zien volgens welke patronen Trump de waarheid manipuleert. Dat is nodig, want door de talloze voorbeelden is het bos soms moeilijk te zien door al die bomen.

Getallen groter maken is één van die patronen. In hoofdstuk 3.1 en 3.5 hebben we kunnen zien dat Trump dat deed als het over zijn virtuele rijkdom ging. Maar hij deed het ook met verdiepingen van zijn wolkenkrabbers. Zo heeft  de 68 verdiepingen tellende Trump Tower in feite slechts 58 verdiepingen. De toren is 41 feet korter dan het nabij gelegen GM-gebouw – daarom had hij dat gebouw ook weggelaten op zijn maquette – maar 68 verdiepingen klinkt wel veel beter dan de 50 GM-verdiepingen. Om dezelfde reden heeft de Trump World Tower, die in het echt slechts 70 verdiepingen telt, volgens Trump 90 verdiepingen. 20 meer dan in werkelijkheid.

Het lijkt allemaal onschuldig, maar toen er in Trump Tower een brand uitbrak op de 50^ste verdieping, raakten de brandweerlieden van New York toch even in verwarring toen zij vanaf de straat slechts 40 verdiepingen telden tot de etage waar de brand was. Voordat bekend werd dat er één bewoner was overleden en zes brandweerlieden gewond waren geraakt, tweette Trump al dat de brand ‘very confined’ was in ‘the well built building’.⁴

Een ander patroon is het zich toeëigenen van andermans prestaties. Een door Trump veelvuldig gevoede misvatting is dat hij zelf zijn boeken heeft geschreven. Inmiddels gelooft hij het zelf ook, te beginnen met zijn eerste boek, The Art of the Deal. Tegen Jane Mayer, journalist van The New Yorker, zei hij in juli 2016 over zijn ghostwriter Tony Schwartz het volgende: ‘Tony was very good. He was the co-author. He didn’t write the book. I wrote the book. I wrote the book. It was my book. And it was a No. 1 best-seller, and one of the best-selling business books of all time. Some say it was the best-selling business book ever.’⁵

Het is een kenmerkend antwoord van Trump, bestaande uit allereerst een drie keer herhaalde 100% leugen. Hoe groter de leugen, hoe vaker Trump hem herhaalt, hoe meer mensen denken dat er een kern van waarheid in zit en hoe meer hij het zelf ook gaat geloven. Als iemand het zo vaak zegt, zal het wel waar zijn, toch? Volgens zowel Tony Schwartz als Howard Kaminsky, de voormalige baas van de uitgever Random House, had Trump geen woord van zijn eerste boek zelf geschreven. Kaminsky: ‘Trump didn’t write a postcard for us!’

Vervolgens vulde Trump zijn eerste leugen in bovengenoemd antwoord aan met een uit de lucht gegrepen bewering, ‘the best-selling business book ever’, die ook niet klopte. Als er al zoiets is als een ‘best-selling business book ever’, dan zou dat de klassieker How to Make Friends and Influence People van Dale Carnegie zijn, uit 1936. Daar waren meer dan 15 miljoen exemplaren van verkocht⁶ (van Trumps boek ‘slechts’ ruim 1 miljoen). Carnegie’s boek was Fred Trumps bijbel geweest bij het zakendoen.

Een betrouwbare indicatie van een onbetrouwbare bewering is in dit geval Trumps aanhef, ‘Some say’, wat doorgaans betekent dat hij dit zelf zegt. Als je er op let, valt op hoe vaak hij een bewering begint met ‘some say’, ‘some people say’, ‘a lot of people say’ of ‘most people say’. In vrijwel alle gevallen kun je het gewoon vervangen door ‘I say’. Dan wordt de zin overigens weer wél waarheidsgetrouw, want het klopt wel dat Trump dat zegt, ongeacht de verdere inhoud.

Even kenmerkend is overigens wat er in Trumps antwoord aan Jane Mayer ontbrak: enig bewijs. Een goede leugenaar zegt dingen die waar zouden kunnen zijn of waar lijken te zijn en vermengt deze op handige wijze met een paar feiten. De Amerikaanse nieuwszender CNN voorziet iedere persconferentie van president Trump van commentaar, en heeft in het online panel altijd een fact checker, die het kaf direct na afloop van het koren scheidt. Eén van zijn meest gebruikte teksten klinkt ongeveer als volgt: ‘again, the president offered no proof or evidence to back up his claim’. Begrijpelijk, want dat bewijs bestaat vrijwel nooit. Voor Trump is dat geen enkel probleem overigens. Hij zit er niet mee, anderen wel. Muggezifters. Yeah, whatever.

Ook bovenstaand voorbeeld van Trumps korte interview met The New Yorker over zijn eerste boek lijkt onschuldig, maar het kreeg met terugwerkende kracht een serieuzere lading, aangezien Donald Trump zich 12 maanden ervoor kandidaat had gesteld voor het presidentschap van de Verenigde Staten van Amerika, refererend aan The Art of the Deal. Een half jaar na het vraaggesprek zouden de verkiezingen worden gehouden.

‘We need a leader that wrote The Art of the Deal’ beweerde Trump met droge ogen, in juni 2015, in de speech waarin hij zijn kandidatuur bekendmaakte (de foto is van een latere rally, in november 2015). Trump bedoelde natuurlijk zichzelf, maar de échte schrijver van het boek was zijn ghostwriter geweest. Nadat Tony Schwartz de speech had gezien, had hij direct een tweet de wereld in gestuurd: ‘Many thanks Donald Trump for suggesting I run for President, based on the fact that I wrote ‘The Art of the Deal.’’⁷

Tony had het boek geschreven toen hij 33 jaar was, door er non-stop anderhalf jaar aan te werken. Hij had het geld destijds hard nodig. Tony betwijfelde of Donald Trump het ooit in zijn geheel had gelezen, gezien het beperkte aantal correcties die hij van hem op het manuscript had ontvangen. Na afloop had Schwartz afgedaan als integer journalist, zowel in de ogen van zijn collega-journalisten als in zijn eigen ogen. Hij had Trump veel mooier en beter afgeschilderd dan hij in werkelijkheid was, vertelde hij later. In een ander interview had hij al eens gezegd: ‘I put lipstick on a pig’. Schwartz voelde de afgelopen jaren ‘deep remorse’. Edward Kosner, de voormalige hoofdredacteur en uitgever van het blad New York, waar Schwartz artikelen voor schreef destijds, zei: ‘Tony created Trump. He’s Dr. Frankenstein.’⁸

Het tijdschrift The New Yorker besteedde in een artikel van Jane Mayer op 25 juli 2016 – de presidentscampagne was in volle gang – uitgebreid aandacht aan de herinneringen van Tony, die in de periode 1985-87 Trump als een schaduw had gevolgd. Anno 2020 waren zijn herinneringen relevanter dan ooit.

The Art of the Deal was opnieuw in de belangstelling gekomen, nadat Trump zich kandidaat had gesteld voor het presidentschap. In 1985 had Donald ingestemd met het idee van Si Newhouse voor een boek over hem. Toen Trump het eerste concept van de cover van het boek zag, was hij er mee ingenomen, maar hij had wel een suggestie: ‘Please make my name much bigger.’

Schwartz had weliswaar goed verdiend aan het boek en er verder een succesvolle en zinvolle loopbaan aan over gehouden, maar tegenwoordig had hij spijt dat hij het boek ooit had geschreven. Hij voelde een knoop in zijn maag toen hij zag dat de hoofdrolspeler van zijn boek zich kandidaat had gesteld voor het presidentschap in juni 2015. Vanaf dat moment had Schwartz een felle campagne tegen Donald Trump gevoerd, in alle mogelijke media, maar zonder het gewenste resultaat. Trump werd gekozen tot president, ondanks de waarschuwingen van zijn eerste ghostwriter, die hem beduidend beter kende dan verreweg de meeste Amerikanen die in november 2016 op hem hadden gestemd.

De keuze voor Tony als ghostwriter had Trump zelf gemaakt. Schwartz had een kritisch artikel over hem geschreven in het blad New York, getiteld ‘A Different Kind of Donald Trump Story’, maar Trump was er onverwacht blij mee geweest: hij stond op de voorpagina en Schwartz had hem als ‘tough guy’ afgeschilderd. Tony had Trumps bedankbriefje bewaard. Er stond op: ‘Everybody seems to have read it.’

Tony herinnerde zich: ‘I was shocked. Trump didn’t fit any model of human being I’d ever met. He was obsessed with publicity, and he didn’t care what you wrote.’ Toen Schwartz op een later moment bij Trump op bezoek was, voor een ander interview, had Trump net zijn handtekening gezet onder zijn eerste boekcontract met de uitgever.

Tony: ‘What kind of book?’

Donald: ‘My autobiography.’

Tony: ‘You’re only 38 – you don’t have one yet!’

Donald: ‘Yeah, I know.’

Tony: ‘If I were you, I’d write a book called ‘The Art of the Deal’. That’s something people would be interested in.’

Donald: ‘You’re right. Do you want to write it?’⁹

Na aanvankelijke pogingen Trump langdurig te interviewen, had Tony zijn werkwijze moeten herzien: ‘It was clear that Trump was incredably impatient and had a very short attention span.’ In plaats van interviews ging Schwartz bij hem in de kamer zitten om Trumps activiteiten en telefoongesprekken ter plekke te volgen om aan zijn materiaal te komen.

Tony deed al snel een opmerkelijke observatie: ‘He lived on the phone. I was writing about deals and deals was what he focused on most of the time over the phone. If he wasn’t making a deal he was talking to somebody in the media. I just listened.’

Hij herinnerde zich: ‘He was playing people.’ In doorgaans korte, opeenvolgende telefoontjes wisselde Trump vleierijen af met intimidaties en gecalculeerde boosheid. Vrijwel altijd eindigde hij zijn gesprekken met het delen van ‘his latest success’, gevolgd door ‘You’re the greatest!’ Er was geen enkel gesprek, merkte Tony op, dat volgens Trump te privé was. Schwartz: ‘He loved the attention. If he could have 300,000 people listening in, he would have been even happier.’¹⁰ Decennia later, in zijn rol als president, zou Trump overigens merken dat mensen die meeluisteren hem ook in de problemen konden brengen.

De schrijver constateerde echter dat Trump niet veel details aan hem prijsgaf, waardoor hij noodgedwongen naar buiten ging, om de mensen te interviewen met wie Trump over de telefoon had gesproken. Van hen hoorde hij heel andere versies.

Schwartz: ‘Then I ran into a problem, which was: if I asked them about what happened in these deals, it was not what Trump told me what happened in these deals. It was quite different’. Schwartz kwam er zodoende achter dat Trumps versie van een ontmoeting, een gesprek, een deal of een gebeurtenis altijd betekende dat Donald gewonnen had of de beste was, maar dat diens versie meestal niets of weinig te maken had met de waarheid.

Schwartz zei over de verhalen die hij van anderen hoorde: ‘It never quite reflected on him in quite the winning way his description of his role in the deal reflected on him.’ Schwartz bedacht daar een term voor, die sindsdien talloze malen is aangehaald en werd toegedicht aan Trump zelf. Schwartz: ‘It was in that period that I came up with the phrase ‘truthful hyperbole’. It means essentially that what you’re saying is false.’

Tony had een goede reden om een dergelijke term te verzinnen. Op de een of andere manier moest hij namelijk een positieve spin geven aan een negatieve eigenschap van Trump: zijn losse omgang met de waarheid. In het boek legde hij als een scriptschrijver de volgende woorden in de mond van zijn protagonist: ‘I play to people’s fantasies. People want to believe that something is the biggest and the greatest and the most spectacular. I call it truthful hyperbole. It’s an innocent form of exaggeration – and it’s a very effective form of promotion.’

In recente interviews nam Schwartz duidelijk afstand van de bewoordingen in het boek. Tegen Jane Mayer zei Tony: ‘‘Truthful hyperbole’ is a contradiction in terms. It’s a way of saying, ‘it’s a lie, but who cares?’’ Hij voegde er aan toe: ‘Deceit is never innocent.’

Wat vond Trump eigenlijk van de alinea?

Schwartz: ‘He loved the phrase’.¹¹

Schwartz vertelde: ‘Lying is second nature to him.’ Vaak gingen de leugens van Trump over geld – ‘how much he had paid for something, or what a building he owned was worth, or how much one of his casinos was earning when it was actually on its way to bankruptcy.’ Trump schepte op over het feit dat hij slechts $8 miljoen had betaald voor Mar-a-Lago, maar verzuimde er bij te vertellen dat hij voor de strook strand om bij de zee te kunnen komen een recordbedrag had neergeteld.

Hij plantte bij journalisten het ‘gerucht’ dat Prince Charles overwoog om een appartement in Trump Tower te kopen. Het was nergens op gebaseerd, maar ‘it certainly doesn’t hurt us’, zei hij in The Art of the Deal. Tony merkte ook dat een ander gerucht waarschijnlijk wel op waarheid berustte, namelijk dat Trump vaak de pers opbelde terwijl hij een pseudoniem gebruikte. Toen hij er naar vroeg, ontkende Trump het niet. Donald grijnsde en zei: ‘You like that, do you?’ Sindsdien is dat gerucht diverse malen bevestigd.

Terwijl Schwartz de video van de announcement speech van de kersverse kandidaat opnieuw had bekeken, was hem iets opgevallen. Het leek er op dat Trump zichzelf had overtuigd dat hij het boek zelf had geschreven. Schwartz zei tegen The New Yorker: ‘If he could lie about that on Day One – when it was so easily refuted – he is likely to lie about anything.’¹²

Schwartz legde in zijn interview met Mayer uit dat Trump over een bijzondere vaardigheid bleek te beschikken: ‘More than anyone else I have ever met, Trump has the ability to convince himself that whatever he is saying at any given moment is true, or sort of true, or at least ought to be true.’

Ofschoon Tony zichzelf probeerde wijs te maken dat Trump geen serieuze kans maakte op het presidentschap, werd hij nerveus. Hij had honderden uren doorgebracht in de buurt van Trump en hem nauwlettend geobserveerd. Van alle biografen heeft Schwartz het meeste toegang tot Trumps leven gehad. Dat gaf hem een bovengemiddeld inzicht in Trumps sterktes en zwaktes. Zo bleken Trumps leugens altijd een doel te dienen en had hij er geen enkele gewetenswroeging over. Schwartz: ‘He lied strategically. He had a complete lack of conscience about it’. Doordat de meeste andere mensen zich op de een of andere manier toch door de waarheid of door hun geweten lieten beperken, zei Schwartz, gaf Trumps onverschilligheid hem een vreemd voordeel.

In het boek was het Schwartz gelukt Trumps stem acceptabel te maken, enerzijds bot, staccato, ‘no-apologies delivery’, en anderzijds jongensachtig charmant en innemend. Schwartz: ‘it was kind of a trick’. De strategie was om het allemaal op een spel te laten lijken. In het boek ‘zegt’ Trump: ‘The real excitement is playing the game.’ Ondertussen wist de schrijver beter dan menigeen dat Trump een donkere kant had die absoluut niet in het boek mocht komen te staan. Die kant van Trump werd in een heel ander boek verwoord, een boek dat niemand te lezen zou krijgen en dat nooit is gepubliceerd: Tony’s dagboek.

In zijn eigen dagboek, dat Tony in die tijd bijhield, schreef hij over de kant van Trump die hem verontrustte: ‘Trump stands for many of the things I abhor: his willingness to run over people, the gaudy, tacky, gigantic obsessions, the absolute lack of interest in anything beyond power and money.’ Als hij weer een dag had meegemaakt waarin Trump het ene enorme project na het andere op elkaar had gestapeld, ging Tony naar huis en zei tegen zijn vrouw: ‘He’s a living black hole!’

Eigenlijk had Schwartz zijn eigen dagboek moeten publiceren, dacht ik toen ik Mayers interview met hem las. Hij had in dat dagboek geschreven dat de uren met Trump ‘draining’ en ‘deadening’ waren geweest. Trumps ‘need for attention is completely compulsive’. Hij sprak over Trump als over een verslaafde: ‘He’s managed to keep increasing the dose for 40 years. After he’d spent decades as a tabloid titan, the only thing left was running for President. If he could run for emperor of the world, he would.’

De morele kant van de zaak waar Tony al zijn tijd instopte eiste langzaam maar zeker zijn tol. Schwartz schreef in zijn dagboek dat het eerste succes van Trump, het Commodore Hotel, waarvan hij aanvankelijk dacht er een mooi hoofdstuk aan te kunnen wijden, hem een vieze smaak had bezorgd: ‘almost everything about the hotel deal had an immoral cast’. Als ghostwriter kon hij dat natuurlijk niet opschrijven: ‘I was trying hard to find my way around behaviour he considered if not reprehensible, at least morally questionable.’ De foute kanten van Trumps deals werden pas minimaal vijf jaar later uitvoerig in boekvorm belicht, door biografen als Wayne Barrett (1992) en Tim O’Brien (2005). Hun geweten was op orde. Dat van Schwartz niet. En Tony’s geweten zei in 2015 tegen hem dat hij zich publiekelijk over Trump uit moest spreken toen die zich kandidaat stelde voor het presidentschap.

Mayer beschreef in haar artikel dat Schwartz het er steeds moeilijker mee had gekregen naarmate de campagne vorderde, zeker toen Trump de officiële kandidaat voor de Republikeinen was geworden. Mayer: ‘the prospect of President Trump terrified him. It wasn’t because of Trump’s ideology – Schwartz doubted that he had one. The problem was Trump’s personality, which he considered pathologically impulsive and self-centered.’¹³

In april 2017, een paar maanden na Trumps inauguratie, werd de inmiddels 65-jarige Tony Schwartz geïnterviewd door de Nederlandse journalist Maartje van Hoek, voor het Financieel Dagblad.¹⁴ Met tegenzin had Tony het door hem geschreven boek voor haar ondertekend, maar wel met een duidelijke boodschap: ‘To Maartje – never write a book like this!’

Trump had zijn neiging om te liegen al op heel jonge leeftijd ontwikkeld, afgekeken van zijn vader en daarna van zijn mentor Roy Cohn. In de cultuur waarin hij opgroeide en carrière maakte, merkte hij dat liegen hem steevast meer opleverde dan dat het hem kostte. Hij werd er steeds beter in. Liegen werd voor hem normaal en bezorgde hem na enige tijd geen negatieve emoties meer. Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat hersenen zich hier op aanpassen.

Auteur Nathan Bomey wees in zijn boek After the Fact, met als ondertitel The Erosion of Truth and the Inevitable Rise of Donald Trump, op een interessant en relevant onderzoek, verricht door wetenschappers van het University College London’s Affective Brain Lab. De wetenschappers beschreven hun resultaten in een artikel met de passende titel The Brain Adapts to Dishonesty.¹⁵ Zij observeerden dat de activiteit in de amygdala, een deel van onze hersenen dat emoties reguleert, vermindert naarmate de deelnemers in toenemende mate oneerlijk werden tijdens experimenten. Bomey: ‘In other words, white lies gave way to bigger lies, while feelings registered in the brain became less intense.’

Dit fenomeen verklaart hoe het vermogen om te liegen zich bij Donald Trump heeft kunnen ontwikkelen tot wat zijn ghostwriter aanduidde met ‘lying is his second nature’. Het monnikenwerk van fact-checker Daniel Dale, voormalig Washington Bureau Chief van The Star en sinds 17 juni 2019 werkzaam bij CNN, ondersteunt Schwartz’s conclusie: Trump is ‘lying endlessly’, zei hij.

Donald Trump zei op CNBC’s Squack Box op 11 augustus 2016, midden in zijn campagne, dat hij een verteller van de waarheid was: ‘I’m a truth-teller. All I do is tell the truth.’ ¹⁶ Dat was een leugen. Maar voor het overgrote deel van zijn supporters kwam hij juist heel geloofwaardig over, vooral omdat hij vaak zei wat politiek incorrect was. Hij zei dingen die zij zelf vaak ook dachten, maar niet uit durfden te spreken. Het gaf hem ironisch genoeg een zweem van eerlijkheid en betrouwbaarheid in een kandidatenveld van ervaren politici, die als beroepsgroep niet vertrouwd werd en minder helder communiceerde met de achterban.

Trump benutte zijn rally’s optimaal in dit verband, omdat zijn miljoenen supporters inmiddels kritiekloos naar zijn verhalen luisterden en hun informatie verder haalden bij Fox News, dat geen fact-checker openlijk op Trumps claims loslaat. Dat zijn verhalen doorspekt zijn met leugens en halve waarheden weten zijn fans niet of het deert ze niet, want ze nemen niet de moeite om Trumps beweringen te vergelijken met de feiten. Dale en zijn collega’s doen dat wel. Dag in, dag uit, ook tijdens rally’s. Zo telde hij een keer tijdens een rally die ruim een uur duurde al meer dan 15 onwaarheden.

Trumps voornaamste aantrekkingskracht in de ogen van de Amerikanen die zich niet gezien of gehoord voelden door politici in Washington, bestond uit zijn politieke incorrectheid. Wat zijn supporters over het hoofd zagen was zijn complete incorrectheid. De gegroeide ‘adaptation to dishonesty’ in Trumps hersenen valt te begrijpen door het eerder genoemde onderzoek van de Britse wetenschappers. Maar bij de gemiddelde mens is dat proces nooit zo ver gevorderd als bij Trump. Normale mensen liegen niet zo vaak, mede doordat zij op zo’n moment negatieve gevoelens er bij voelen. Het gevolg is dat wij ons niet kunnen voorstellen dat iemand zo vaak kan liegen als Donald Trump. Als wij liegen voelen we daar een zeker ongemak bij. Trump niet. Totaal niet. Allang niet meer.

Trumps fans gaan er dan ook vanuit dat er altijd wel een kern van waarheid zit in wat hij beweert. Of ze geloven hem volledig en doen het werk van de fact-checkers af als fake news, afkomstig van linkse Trump-haters. Wat zij niet beseffen is dat het fact-checken van de president een dagtaak is. Dale merkte dat hij eigenlijk geen dag vrij kon nemen: ‘I took some time off work and fell hopelessly behind’, schreef Dale op 5 juni 2019 in zijn laatste artikel voor The Star.

In korte tijd claimde Trump bijvoorbeeld dat China tijdens zijn presidentschap $15 biljoen, $20 biljoen, $24 biljoen en $25 biljoen had verloren. Dale: ‘He has used different numbers for no apparent reason.’ Met de ervaringen van biograaf Tim O’Brien met Trumps inschattingen van zijn eigen vermogen in ons achterhoofd kunnen we veilig aannemen dat die getallen over China eerder zijn gevoel weergeven dan de realiteit.

Onderstaande grafiek, samengesteld door Ed Tubb van The Star, is niet besteed aan de fans van Donald Trump, maar wel interessant voor de lezer van dit hoofdstuk. Volgens Dale passeerde Trump halverwege 2019 de gedenkwaardige mijlpaal van 5.000 onwaarheden tijdens diens presidentschap (Dale telt het aantal leugens, de Washington Post telt het aantal leugens plus de misleidende uitspraken). Daniel merkte ook dat het tempo gestaag omhoog ging.

De eerste 1.000 onwaarheden kostten Trump 343 dagen. De tweede 1.000 kostten 197 dagen en de derde 1.000 slechts 93 dagen. Voor de vierde 1.000 leugens had Trump aan 75 dagen genoeg. De versnelling had alles te maken met de mid-term verkiezingen van november 2019. Daarna vertraagde het tempo enigszins. 125 dagen later passeerde hij de 5.000.¹⁷ Het roept de vraag op hoe het mogelijk is dat een persoon week in week uit zo vaak liegt.

De onderzoekers schreven in hun artikel: ‘We observed clear evidence of escalation in self-serving dishonesty, such that the magnitude of dishonesty got larger and larger over the course of time and with repetition.’ Onderzoeker Leonard Saxe, een sociaal-psycholoog en expert op het gebied van leugendetectors, zei: ‘Most people overrate their skills at lie detection.’

Saxe had ook iets ontdekt dat in mijn ogen een-op-een van toepassing is op Donald Trump: ‘One problem in detecting lies is that liars may believe in the lie. They have constructed a reality in which the lie makes sense … And the more they repeat it, the more they believe it.’¹⁸ Dit is precies wat Tony Schwartz zo had verontrust toen hij Trump had gezien. Trump geloofde écht dat hij het boek The Art of the Deal zelf had geschreven.

Leonard Saxe concludeerde uit zijn onderzoek: ‘Despite being small at the outset, engagement in dishonest acts may trigger a process that leads to larger acts of dishonesty further down the line.’¹⁹ Dat proces heeft zich in Trumps hersenen zijn hele leven lang vrijwel ongehinderd voortgezet. Tegen de tijd dat hij zich opwierp als presidentskandidaat in 2015 hadden zijn hersenen zich volledig en onomkeerbaar aangepast aan zijn oneerlijkheid.

Dit fenomeen was de schrijvende pers en andere kritische volgers van Trump natuurlijk ook allang opgevallen. Het was zelfs gemeten. New York Times columnist Nicholas Kristof meldde: ‘On the PolitiFact website 53 percent of Trump’s [public statements were rated as demonstrably] ‘false’or ‘pants on fire’ – a number that would climb to ’71 percent … ‘mostly false’ on the eve of the election.’²⁰

Sportauteur Rick Reilly schreef in zijn boek Commander in Cheat: ‘Sounding better is Trumps modus operandi. It colors everything he says and does. The truth doesn’t break an egg with Trump. It’s all about how it sounds, how it looks.’ Een vriend van Reilly was een keer aanwezig bij een etentje met Donald en Melania. Diens vrouw zei tegen Melania: ‘You have a lovely accent, Melania. Where are you from?’ Melania antwoordde naar waarheid: ‘Slovenia’. Trump draaide zich op dat moment naar haar toe en interveniëerde: ‘Say Austria. Sounds better.’²¹

Enneagramauteurs Riso & Hudson beschreven al in 1996 de gevolgen van dit neergaande proces voor een type Drie, de Winnaar: ‘Uiteraard brengt de ene misdaad de andere voort, en gaandeweg raken Winnaars almaar dieper verstrikt in het web van hun eigen bedrog.’

Dat zelfgesponnen web van leugens heeft Trumps gehele presidentschap bepaald. Elke dag bracht nieuwe leugens met zich mee. Vaak onbelangrijk, maar ook vaak belangrijk, en soms met grote gevolgen.

President Trump verzon zijn eigen waarheid over de terreurdreiging vanuit Iran in januari 2020. ‘I can reveal I believe it probably would’ve been four embassies,’ zei Trump tegen FoxNews, om zijn besluit te verdedigen de Iraanse generaal Suleimani te laten doden met een kruisraket op 3 januari. Maar liefst vier Amerikaanse ambassades zouden op korte termijn worden bedreigd, beweerde hij. Een paar dagen eerder had hij nog gezegd: ‘They were looking to blow up our [Baghdad] embassy’.

Dat was op zich een legitieme zorg geweest, want die ambassade was al het doelwit geweest van agressieve demonstranten. Later die dag breidde Trump het aantal van één ambassade echter uit naar vier. De Iraniërs wilden volgens hem meerdere ambassades opblazen. Dat was echter nergens op gebaseerd. Bij Fox ‘onthulde’ hij dus dat hij ‘geloofde’ dat er ‘waarschijnlijk’ vier ambassades in gevaar waren geweest. Hij verzon het aantal vier (leugenfactor 4). Waarom? Sounds better.

Het dwangmatige bedrog door een dictator en diens leugens dwingen zijn naaste medewerkers zelf ook bedreven te worden in de kunst van het liegen, bedriegen en geheimhouden. Wanneer Trump naar hen kijkt, zoals tijdens persconferenties, een TV-interview, openbare hoorzittingen in het Congres of tijdens zijn impeachment trial in de Senaat, worden zij beoordeeld op hun vermogen voor hem te strijden en zijn leugens na te praten en hem te verdedigen. Hoe beter je dat doet, hoe loyaler je in zijn ogen bent. Wie niet medeplichtig wordt moet weg of vertrekt uit zichzelf. En wie niet weg kán wordt vanzelf medeplichtig gemaakt.

Nadat Trump had beweerd dat er vier ambassades in het Midden-Oosten in gevaar waren geweest, verdedigde zijn minister van Defensie Mark Esper zijn commander-in-chief bij CNN en CBS. Let op zijn formulering: ‘What the president said was he believed it probably could have been [four embassies].’²² Maar, zei Esper, de geheime diensten hadden nergens in hun rapportage dat aantal genoemd. Esper beaamde: ‘I didn’t see one with regard to four embassies.’

In Trumps verre verleden ging het om dollars of het aantal verdiepingen, anno 2020 ging het onder meer om terreur en ambassades. De leugenfactor, 4, viel dit keer mee. De gevolgschade van Trumps actie viel echter niet mee. Irans reactie op de moord op Suleimani, die door Amerikaanse militaire experts verantwoordelijk werd gehouden voor de dood van ongeveer 600 Amerikaanse militairen (volgens Trump van ‘thousands’), bestond aanvankelijk slechts uit een aantal raketaanvallen zonder dodelijke slachtoffers. Het was een beperkte wraakactie, gericht op de beperking van gezichtsverlies, niet op escalatie. Een ander gevolg was beduidend noodlottiger en kostte onschuldige burgers het leven. Uit angst voor een tegenaanval vanuit Amerika drukte een Iraanse officier vanuit een verkeerde inschatting op het verkeerde moment op de verkeerde knop. Een Iraanse afweerraket schoot een Oekraïens passagiersvliegtuig uit de lucht, met de dood van alle 176 passagiers tot gevolg.²³

Sinds Trumps inauguratie had de Washington Post tot in juni 2020 meer dan 18.000 onwaarheden en misleidende statements van Trump geturfd. Keer op keer, elke dag weer verdraaide, verzon, loog, overdreef, bagatelliseerde of ontkende Trump de waarheid, ongeacht het onderwerp. Lying is second nature to him. Of zou het moeten zijn: lying is first nature to him?

Ik had in dit hoofdstuk waarschijnlijk kunnen volstaan met vier of vijf voorbeelden van Trumps leugens en het daar bij kunnen laten. Dat hij vaak liegt wist u als geïnteresseerde lezer namelijk allang. Maar ik merkte bij mezelf dat ik de dwangmatige bedrieglijkheid van Donald Trump pas écht begon te begrijpen toen ik geen tientallen, maar honderden voorbeelden had bestudeerd. Pas toen begon ik het patroon te herkennen dat zich waarschijnlijk in zijn hoofd afspeelt. Zodra Trumps brein een feit hoort of ziet, doorloopt het in een fractie van een seconde een bepaalde logica, een soort stroomschema, waarna een leugen zijn mond verlaat. In onderstaande tekening heb ik weergegeven hoe Trumps brein van een feit een leugen maakt, in 9 stappen.

Laat ik een voorbeeld geven. Peter Solomon, voormalig Deputy Mayor for Economic Development, vertelde in 1980 aan Howard Blum, een verslaggever van The New York Times, dat hij met Donald Trump had gesproken, nadat besloten was om een conventiecentrum op 34th Street te bouwen. Solomon: ‘Trump told us he was entitled to a $4.4 million commission on the sale according to his contract with Penn Central. But he told us he’d forgo his fee if we would name the convention center after his father – the Fred C. Trump Convention Center.’

Kort samengevat: Trump beweerde dat hij zijn recht op een vergoeding van $4,4 miljoen zou laten varen, als het centrum vernoemd zou worden naar zijn vader.

Het had niet veel gescheeld of het was Trump gelukt. Solomon herinnerde zich dat hij en zijn collega’s serieus over Trumps aanbod hadden nagedacht: ‘We thought about it and we came to the conclusion that it might be worth the $4.4 million. But, after about a month of knocking the idea around, someone finally read the terms of the original Penn Central contract with Trump. He wasn’t entitled to anywhere near the money he was claiming. Based on the sales price we had negotiated, his fee was only about $500,000.’

Kort samengevat: iemand had het contract gelezen en gezien dat Trump had gelogen.

En niet zo’n beetje ook. Trump had leugenfactor 9 (4.400.000 gedeeld door 500.000) toegepast op zijn vergoeding voor het conventiecentrum, in een bijna geslaagde poging de naam van zijn vader te eren. De logica van de leugen is duidelijk: als Trump het echte bedrag had genoemd had de andere partij het aanbod niet eens serieus overwogen. Het bedrag moest dus de moeite waard zijn. $4,4 miljoen klinkt bovendien voldoende exact dat je niet snel op het idee komt om het te checken. De verantwoordelijkheid om het te checken lag bij de andere partij. Als zij het niet checken is dat hun fout.

Solomon voegde er aan toe: ‘But what really got me, was his bravado. I think it was fantastic. He almost got us to name the convention center after his father in return for something he never really had to give away. I guess he just thought we would never read the fine print…’²⁴

Kort samengevat: check bij Trump altijd de feiten, ‘read the fine print’.

Trumps brein verandert in een oogwenk, als in een reflex, middels bovengeschetst stroomschema iets dat ongunstig voor hem of ‘schuldig’ klinkt, in iets wat klinkt als positief voor hem of ‘onschuldig’. Waarom? ‘Sounds better’. Naast dit eerste criterium, hoe klinkt het, zetelen er nog twee essentiële criteria in Trumps brein. Het tweede criterium is zijn gevoel. Een onwelgevallig feit dat niet goed voelt wordt veranderd in een tekst ‘that feels better’ : ‘So yeah, even my own feelings affect my value to myself.’ Impeached?  Wie, ik? ‘I don’t feel like I’m impeached’. Het derde criterium is hoe iets er uit ziet. Een tekst die of een cijfer dat er ongunstig uitziet wordt vervangen door iets ‘that looks better’: ‘I look better if I’m worth $1 billion.’  Trumps brein probeert continu de feiten te verfraaien of te verbeteren, voor in zijn eigen voordeel welteverstaan. Er zijn dus drie primaire criteria die bepalen hoe een bewering Trumps mond verlaat. Does it sound good? Does it feel good? Does it look good?

De waarheid of een morele overweging speelt in zijn keuzeproces geen enkele rol. Ik vermoed ook sterk dat Trump oprecht niet begrijpt waarom andere mensen zo hechten aan de waarheid. Elke morele belemmering is in zijn universum een teken van zwakte, waar een tegenstander gebruik of misbruik van kan maken. Genuanceerde, zorgvuldige formuleringen zijn in dat opzicht niet aan hem besteed. Daarom was het in Trumps brein volstrekt logisch om de eindconclusie van Robert Mueller III in diens Rusland-rapport, ‘It does not exonarate [Trump]’, om te vormen in zijn eigen tweet naar ‘Complete and Total EXONERATION.’ ²⁵

Sounds better. Feels better. Ideetje: ik voeg er meteen mijn nieuwe campagneslogan aan toe: Keep America Great. In hoofdletters natuurlijk. Looks better. Kijk, dat is tenminste duidelijke taal voor mijn 60 miljoen volgers. Good advertising.

Tijdens de hoorzittingen in het congres vroeg Jerry Nadler voor de zekerheid aan Robert Mueller III, op zoek naar de waarheid: ‘Did you actually totally exonerate the president?’ ‘No,’ antwoordde Mueller droog.²⁶

Trump zag het op televisie, zal zijn schouders hebben opgehaald en hebben gedacht: Yeah, whatever. Die mensen begrijpen niet hoe televisie werkt, en van marketing hebben ze helemaal geen verstand. Kijk hoe ze er bij zitten. Mueller en Nadler zien er slecht uit. Losers. I look MUCH BETTER. Too easy!

In zijn eerste openhartige interview in 2016 had Tony Schwartz al opgemerkt: ‘I genuinely believe that if Trump wins and gets the nuclear codes there is an excellent possibility it will lead to the end of civilization.’ Als hij The Art of the Deal opnieuw zou schrijven dan zou het een heel ander boek zijn geworden, had hij gezegd, met een heel andere titel. Welke titel dan? Schwartz: ‘The Sociopath’. Dat was de man waar Tony Schwartz de Amerikaanse kiezers voor had gewaarschuwd: ‘the millions of people who voted for him and believe that he respresents their interests will learn what anyone who deals closely with him already knows – that he couldn’t care less about them.’²⁷

Schwartz’s woorden kregen een profetische lading in 2020. In een half jaar tijd vielen er in de Verenigde Staten van Amerika meer dan 130.000 doden als gevolg van het coronavirus. In zijn coronabriefings stapelde Trump de ene leugen op de andere, zoals Schwartz hem al had zien doen in 1987. De fact-checkers van de Washington Post en CNN hadden het er maar druk mee.

Tijdens een rally met zijn supporters in februari had hij al beweerd dat het coronavirus in april zou verdwijnen door het warme weer: het coronavirus ‘miraculously goes away – I hope it’s true’. Op de foto zien we president Trump tijdens een bezoek aan het CDC-hoofdkantoor in Atlanta op 6 maart. Het Centers for Disease Control and Prevention is  het Amerikaanse equivalent van het RIVM. Daar beweerde hij, zonder blikken of blozen: ‘anyone who wants a test, can get a test’.

Precies dit soort uit de lucht gegrepen beweringen had Donald Trump in zijn rol als verkoper al zijn hele leven gedaan. Dit keer echter, in zijn rol als president, waren 328 miljoen Amerikanen zijn potentiële kopers, hopend op eerlijke, betrouwbare informatie en integer leiderschap. Honderdduizenden mensenlevens stonden op het spel. Dat was geheel nieuw voor Trump. Het bleek onmogelijk voor zijn brein om zich aan te passen aan deze nieuwe realiteit. En dus bleef het doen wat het altijd al had gedaan: telkens nieuwe leugens produceren, vurig hopend dat de kopers zouden toehappen.

Trumps brein had natuurlijk wel een punt. ‘The virus will miraculously go away in April’ SOUNDS (A LOT) BETTER THAN ‘more than 120.000 people will die, our economy will shrink like in the Great Depression and we will see record numbers of unemployed workers – SORRY’. Zeg nou zelf, Donald: de waarheid klinkt soms gewoon niet goed genoeg voor de verkoop. Niet doen dus.

Ander voorbeeld: ‘Anyone who wants a test, can get a test’ FEELS (A LOT) BETTER THAN ‘we blew the first testing kits, so now we do not nearly have enough tests for the people who need it, let alone for those who want it – I guess I UNDERESTIMATED the virus and made the wrong GAMBLE’. De waarheid vertellen geeft in zo’n geval echt geen goed gevoel, Donald. De waarheid vertellen maakt bovendien je kans op een tweede termijn aanmerkelijk kleiner. Doe het niet.

Tijdens de coronacrisis bleek uit alles dat zijn herverkiezing op 3 november bij Trump op nummer 1 stond, onmiddellijk gevolgd door de beurskoersen en de economie. Niet het lot van de talloze coronaslachtoffers of hun nabestaanden, noch de miljoenen besmette Amerikanen, waarvan duizenden ernstig ziek in bed lagen. In de woorden geleend van Tony Schwartz: he couldn’t care less about them. Of in de woorden geleend van Trumps voormalige mentor Roy Cohn, uitgesproken toen hij zelf stervende was als gevolg van het HIV-virus: Donald pisses ice water.

Empathie kwam dan ook nauwelijks voor in zijn coronabriefings. Een analyse van de Washington Post maakte duidelijk dat Trump tijdens de briefings van 6 tot 24 april maar liefst 13 uur aan het woord was geweest. Slechts 4,5 minuut daarvan had hij benut om zijn condoleances aan te bieden aan de slachtoffers.²⁸

Dus als Donald Trump een ‘wondermiddel’ aanprijst, zoals hydroxichloroquine, ‘this could be a game changer … what do you have to lose? … take it,’ terwijl doktoren en wetenschappers het afraden wegens gebrek aan voldoende onderzoeksresultaten, dan weet je: hier zit iets achter, of er zit niets achter. In beide gevallen: slik het niet. Noch het medicijn, noch het verhaal van Trump. Ask your doctor of wacht op nieuwe onderzoeksresultaten.

Nadat Trump het anti-malariamedicijn maandenlang had gepromoot in briefings en interviews kwamen er nieuwe onderzoeksresultaten beschikbaar, die aangaven dat het middel vaak geen of niet de gewenste uitwerking had op de coronaziekte Covid-19, dat het ernstige bijwerkingen kon hebben en dat het zelfs had geleid tot meer sterfte.

Dat nieuws slikte de president dan weer niet. Zelf, beweerde hij in mei, slikte het middel al enige tijd, uit voorzorg. Klopte die bewering? Dat vroeg iedereen zich natuurlijk af. Zijn nieuwe perswoordvoerder, Kayleigh McEnany, die bij haar eerste persconferentie had gezegd nooit tegen de pers te zullen liegen, bevestigde de woorden van Trump: ‘I can absolutely confirm that.’ Okay, hij slikt het écht, zou je denken. Of niet? Wat had ze nu precies bevestigd? Dat hij het middel slikte of dat hij had gezégd dat hij het slikte?

In een tot mislukken gedoemde poging haar woorden kracht bij te zetten, ontkrachtte ze haar bevestiging met de volgende bewering: ‘The president said himself he’s taking it. That’s a given fact. He said it.’ Dat klopte. Trump had het inderdaad gezegd. Dat was een feit. Maar de bewering van een leugenaar opvoeren als bewijs had niet direct het gewenste effect. McEnany hield dapper vol, wetende dat de president altijd meekeek: ‘The president should be taken at his word.’²⁹

Riso & Hudson schreven in hun Enneagramboek over de ongezonde Winnaar: ‘Het hoeft geen betoog dat neurotische Winnaars pathologische leugenaars zijn’. Dat Donald een pathologische leugenaar was wist elke Trump-watcher al enige tijd. Vraag het aan de fact-checkers van de Washington Post of aan Daniel Dale. In het begin van dit hoofdstuk liet ik een grafiek zien van ‘false claims’ tot halverwege 2019.

Gezien de problemen waarmee Trump te maken heeft gehad sinds die tijd, zoals de ontknoping van het Rusland-onderzoek, zijn impeachment en de coronacrisis zouden hem objectief reden genoeg moeten hebben gegeven om het liegen te verminderen. Liegen had hem in de problemen gebracht, dus als je uit de problemen wil blijven zou hij logischerwijze minder moeten gaan liegen. Maar bij Trump was het tegenovergestelde gebeurd. Hoe spannender het werd, hoe meer hij was gaan liegen. In zijn brein, ‘adapted to dishonesty’, is dát juist logisch, want liegen is zijn overlevingsmechanisme. We mochten dus verwachten dat het tempo verder zou stijgen, naarmate 2020 vorderde en de verkiezingen van 3 november in zicht kwamen. Die verwachting is uitgekomen.

Onderstaande grafiek geeft niet alleen de ‘false claims’ aan (bron: Daniel Dale), maar ook het aantal door de Washington Post bijgehouden ‘false or misleading’ claims van president Trump sinds zijn inauguratie tot en met april 2020.³⁰

McEnany liet de pers ook een brief zien van Sean Conley, de dokter van Het Witte Huis, waarin hij zei dat hij met Trump de voor- en nadelen van het middel hydroxychloroquine had besproken, maar er stond niet in dat Conley hydroxychloroquine aan Trump had voorgeschreven. De pers bleef daarom argwanend, waarop McEnany het opgaf met de verzuchting: ‘The reason is the president of the United States said it, and if it were any other president of the United States, the media would take him at his word.’³¹

Neem even een moment om je in te leven in Kayleigh McEnany, om je eigen empathische vermogens te testen: je bent de woordvoerder van Donald Trump en je hebt aan het begin van je eerste persconferentie op 1 mei 2020 tegen de pers gezegd, omdat je dat écht, écht graag zou willen: ‘I will never lie to you. You have my word on that’. Hoe dan?

Eh, niet. In diezelfde persconferentie vertelde zij zelf al na 15 minuten twee leugens, toonde journalist Aaron Rupar van Vox aan.³² Trump wist heel goed wie hij de baan had gegeven. Zijn checklist: een intelligente vrouw met een knap uiterlijk, moet overeind kunnen blijven in de eeuwige strijd met de pers en slim kunnen liegen met een stalen gezicht. Dat waren zijn aanname-eisen voor een dergelijke baan, zeker in een verkiezingsjaar. Maar een échte baangarantie zal McEnany niet hebben gekregen, indachtig het tempo waarmee hij woordvoerders verslijt en indachtig een eerdere uitspraak van Trump (zie hoofdstuk 3.3): ‘I’ve really given a lot of women great opportunity. Unfortunately after they’re a star, the fun is over for me.’

Dat was geen leugen. Dat was een feit.