5.11 Geheime diensten

Eén van de 15 uitingsvormen van een dictator is het gebruik van geheime diensten. Zij zijn voor hem van levensbelang. Menig dictator in een dictatuur was vooruitlopend op het hoogste ambt enige tijd de baas geweest van een geheime dienst. Poetin is daar een voorbeeld van. In de tijd van de Sovjet-Unie was de KGB het zogeheten ‘zwaard en schild’ van de Communistische Partij. Films over geheim agenten waren zelfs voor Poetin een belangrijke inspiratiebron geweest en een reden om KGB-er te willen worden.

In Het Dictatorvirus schreef ik hierover: ‘Een dictator noemt dergelijke diensten vaak ‘veiligheids- of informatiediensten’. Deze dienen echter niet de veiligheid van het volk, maar die van het regime. Ofschoon zij betaald worden uit belastinggeld, verzamelen zij informatie over het volk voor de dictator, in plaats van informatie over de dictator voor het volk. Een dictator leidt in feite een staatsmaffia.’¹

In een democratie daarentegen ligt de relatie tussen regime en geheime dienst gevoelig, omdat een geheime dienst geacht wordt verantwoording af te leggen aan het volk, maar dagelijks zaken moet doen met het regime. Doordat geheime diensten in het geheim opereren is niet altijd precies duidelijk in wiens dienst zij handelen: in dienst van het volk of in dienst van de machthebber? Daarom heeft een dictator die in een democratie aan de macht is gekomen door verkiezingen het lastig.

President Trump heeft hier nooit een goede balans in kunnen vinden. De kern van Trumps probleem lag in zijn moeizame relatie met het justitiële apparaat en ‘zijn’ geheime diensten, in het bijzonder de FBI en de CIA. Als hoogstgeplaatste crimineel van het land had hij weliswaar het nodige van de onderzoekers en wetshandhavers te vrezen, maar doordat hij nu hun hoogste baas was dacht hij hen wel te kunnen beheersen. Om hem heen verdween de ene na de andere handlanger achter de tralies, maar hij bleef als onschendbare opperbaas op zijn stoel zitten. Die incidenten gaven hem zowel angst als vertrouwen.

Het leidde tot een ingewikkelde dans tussen Trump en zijn intelligence community, met bijzondere rollen voor zijn FBI-directeur, zijn Attorney General en zijn directeur National Intelligence. Al snel nam Trump afscheid van de eerste, wat later ook van de tweede, en nog wat later ook van de derde. De eerste drie functionarissen in die rollen bleken nog net wat loyaler aan de Amerikaanse wet dan aan president Trump, en dat was niet de bedoeling. In de ogen van een dictator moet die volgorde precies andersom zijn. De wet is er om zijn macht mee uit te oefenen, niet om hem in zijn macht te beperken.

Eén van de vele problemen voor een dictator is dat hij zijn eigen mensen niet vertrouwt en vaak ook niet kan vertrouwen. Dat maakte voor president Trump het gemis aan zijn hondstrouwe mentor, advocaat en fixer Roy Cohn zo pijnlijk voelbaar. Juist als Trump illegaal bezig was en de wet zich tegen hem zou kunnen keren, moest hij zich verzekerd weten van iemand die de wet naar zijn hand zou zetten of op een voor hem gunstige manier zou interpreteren, met als doel hem ten allen tijde te vrijwaren. Die rol moest Jeff Sessions op zich nemen, in de rol van Attorney General.

Sessions had die belangrijke rol eerlijk verdiend, in de ogen van Trump. Donald Trump en Roy Cohn waren opgegroeid in een wereld met ‘markers’ , ‘favors’, als munteenheid en Donald Trump had bij Cohn de kunst afgekeken hoe je ‘markers’ creëert en hoe je ‘markers settled’ (zie hoofdstuk 5.2). Jeff Sessions bijvoorbeeld was de eerste Republikeinse senator die Trump had gesteund tijdens diens presidentscampagne in 2015-2016, op een moment dat Trump door niemand in Washington serieus werd genomen. Zo gaf de in zijn partij gerespecteerde Sessions op een cruciaal moment geloofwaardigheid aan Trumps campagne en creëerde hij een marker. Trump stond bij Sessions in het krijt.

Trumps tegenprestatie voor de steun van Sessions was de benoeming van Sessions tot ‘zijn’ Attorney General, een grotere beloning dan de oorspronkelijke marker waard was, waardoor Sessions nu bij Trump in het krijt stond. Maar was Sessions even loyaal naar Trump als Roy Cohn zou zijn geweest?

Sessions had dus een belangrijke post, misschien wel de belangrijkste in Trumps kabinet, zeker gezien het feit dat de FBI een onderdeel is van het Departement van Justitie en de minister van Justitie dus ook de formele baas is van de directeur van de FBI. Door Sessions te benoemen tot de hoogste baas van Justitie had Trump zich verzekerd van een betrouwbare rechterhand die hem zou verdedigen tegen mogelijke gerechtelijke vervolging of politiek problematische dossiers, zoals Cohn hem altijd had beschermd.

Althans, dat dacht hij.

Trump rekende op Sessions om hem te beschermen tegen het onderzoek dat de FBI had ingesteld naar illegale inmenging van de Russen in de Amerikaanse verkiezingen. Woest was hij dan ook toen Sessions zijn handen aftrok (‘he recused himself’) van het Rusland-onderzoek, omdat Sessions had gelogen tegen het Congres. De wet liet Sessions geen andere keuze, omdat hij zelf onderdeel was geweest van de onderzochte campagne.²

Onbegrijpelijk en oneerlijk, vond Trump, zo bleek onder meer uit een interview met The New York Times in juli 2017. Het klopte wat zijn leermeester Roy Cohn ooit geschreven: ‘Just about every day, we encounter situations in which someone is trying to take unfair advantage of us’.³

Trump: ‘So Jeff Sessions takes the job, gets into the job, recuses himself…which frankly, I think is very unfair to the President. If he would have recused himself before the job, I would have said, “Thanks, Jeff but I’m not going to take you.” It’s extremely unfair…and that’s a mild word.’ Trump, in zijn vertrouwde slachtofferrol, klaagde maar liefst anderhalf jaar lang over Sessions voordat hij hem uit zijn lijden verloste. In september 2018 zei hij: ‘I don’t have an attorney general. It’s very sad.’ Een dictator, een maffiabaas of een sekteleider kan dergelijk verraad niet ongestraft laten.

Uiteindelijk verving president Trump Sessions door William Barr in februari 2019, vlak voor het uitkomen van het Mueller-rapport over het Rusland-onderzoek. Toen Trump in juni 2019 werd gevraagd wat hij als hij als president anders zou hebben gedaan indien mogelijk, zei hij: ‘I would say if I had one do-over, it would be, I would not have appointed Jeff Sessions to be attorney general. That would be my one … that was the biggest mistake.’ ⁴

Trump: ‘Sessions should have never recused himself.’⁵ Roy Cohn zou zich nooit hebben teruggetrokken vanwege ‘ethische’ bezwaren of omdat hij zou hebben gelogen, los van het feit dat hij nooit zou hebben toegegeven dat hij had gelogen. ‘Where’s my Roy Cohn?’

Al tijdens Trumps campagne in 2016 was de FBI begonnen onderzoek te doen naar de Russische inmenging in de verkiezingen. Later werd het onderzoek overgenomen door special counsel Robert Mueller III. Daarover meer in Deel VI.

Trumps voorganger Richard Nixon, een van zijn rolmodellen, had tijdens de Watergate affaire tot zijn leedwezen moeten toezien dat een hooggeplaatste functionaris, onder de codenaam ‘Deep Throat’, in het diepste geheim de Washington Post-journalisten Bob Woodward en Carl Bernstein herhaaldelijk het spoor had gewezen naar belastende informatie over de president. Wie ‘Deep Throat’ was bleef decennialang één van Washingtons best bewaarde geheimen.

30 jaar later bleek dat de man met de schuilnaam ‘Deep Throat’ Mark Felt was, de tweede man van de FBI. Hij had uiteindelijk Nixons val ingeluid. Trump moest zeker stellen dat zoiets hem niet zou kunnen overkomen. Hij moest zich verzekeren van de loyaliteit van de zittende FBI-directeur, James Comey.

James Comey had in 2016 tijdens de presidentscampagne de aandacht van het hele land op zich gevestigd door openbaar te maken dat er een FBI-onderzoek liep naar het e-mailgebruik van de Democratische kandidaat Hillary Clinton. Aanvankelijk had hij dat onderzoek afgerond, met stevige kritiek jegens Clinton, maar zonder er negatieve consequenties aan te verbinden. Daarmee bleek de zaak echter niet afgedaan.

Zo’n 10 dagen voor de verkiezingen had Comey wederom de publiciteit gezocht om te melden dat de FBI had besloten het onderzoek naar Clintons e-mails te heropenen. Ook al had dat nieuwe onderzoek maar een paar dagen geduurd en geen nieuwe feiten aan het licht gebracht, de publicitaire schade voor Clintons campagne was immens geweest. Haar voorsprong in de peilingen had een knauw gekregen en het heropende onderzoek had Trump nieuwe munitie om haar aan te vallen. Volgens sommigen was Comey’s actie zelfs doorslaggevend geweest voor Clintons verlies van de verkiezingen.

Trump mocht de FBI-Directeur eigenlijk wel dankbaar zijn, want Comey had het geheime FBI-onderzoek naar de banden tussen de Trump-campagne en Rusland nimmer publiekelijk bekend gemaakt. Als hij dat wel had gedaan, was het misschien Trump geweest die de verkiezingen zou hebben verloren, en niet Clinton. Het zorgde er voor dat er al een historie was tussen Trump en Comey voordat zij elkaar voor het eerst zouden ontmoeten. ‘Loyalty’ was de voornaamste kwaliteit waar Donald Trump naar zocht bij zijn medewerkers toen hij eenmaal president was geworden, vooral in kwesties waarbij hij persoonlijk onder vuur lag. Maar van Comey wist hij nog niet of hij op diens loyaliteit kon rekenen.

In het boek A Higher Loyalty beschreef James Comey twee sleutelmomenten  die kenmerkend waren voor zijn relatie met de nieuwe president. Het eerste sleutelmoment vond plaats tijdens een receptie, het tweede tijdens een diner voor twee personen. De plaats van handeling was in beide gevallen Het Witte Huis.⁶

Op zondag 22 januari 2017, twee dagen nadat Trump zijn eed had uitgesproken om de Amerikaanse Grondwet na te leven en te verdedigen, was Comey uitgenodigd voor een receptie in Het Witte Huis, samen met andere leiders van verschillende ‘law enforcement agencies’, als dank voor hun diensten tijdens de inauguratie.

Comey had al van meet af aan een dubbel gevoel bij de bijeenkomst, want hij wilde dolgraag zijn onafhankelijkheid als FBI-Directeur bewaren en zeker niet samen op de foto met Trump. Dat zou een verkeerde indruk kunnen wekken. Hij zocht daarom een plek in de kamer waar hij met zijn blauwe pak voor blauwe gordijnen stond, zo ver mogelijk verwijderd van de president, in de hoop onopgemerkt te blijven. Het bleek ijdele hoop van de 2 meter lange Comey.

Comey schreef in zijn boek: ‘I was preoccupied about keeping a healthy distance from Trump … and mingled my way to the opposite end’.⁷ Maar de boomlange Comey werd natuurlijk op een zeker moment wel degelijk opgemerkt door Trump. De aanwezige foto- en televisiecamera’s registreerden genadeloos wat Comey juist had willen voorkomen.

Trump riep ‘Jim!’ en haalde hem naar voren, terwijl hij tegen de rest van de aanwezigen zei: ‘He’s more famous than me.’

Comey benadrukte in zijn boek dat de FBI en de directeur ‘not on anyone’s political team’ waren. Hij schreef: ‘My inner voice was screaming: “How could you think this is a good idea? Isn’t he supposed to be the master of television? This is a complete disaster. And there is no fricking way I’m going to hug him.”’ ⁸

Comey nam zich voor: ‘This was going to be a handshake, nothing more.’ Het lukte Comey inderdaad om een ‘hug’ te voorkomen: ‘The president gripped my hand. Then he pulled it forward and down. There it was. He was going for the hug on national TV. I tightened the right side of my body.’

In ruil kreeg Comey echter iets ergers: ‘I thwarted the hug, but I got something worse in exchange. The president leaned in and put his mouth near my right ear.’

Trump zei in Comey’s oor: ‘I’m really looking forward to working with you.’

Comey schreef: ‘Unfortunately, because of the vantage point of the TV cameras, what many in the world, including my children, thought they saw was a kiss. The whole world “saw” Donald Trump kiss the man who some believed got him elected. Surely this couldn’t get any worse.’⁹

Het tweede sleutelmoment in de relatie tussen Comey en president Trump en was een conversatie tijdens een diner, nog geen week later, op vrijdag 27 januari 2017, in Het Witte Huis. Die middag was Comey gebeld door de president die hem had gevraagd of hij ‘wanted to come over for dinner’ die avond. Hij schreef in zijn boek: ‘This was not normal, but I felt like I had no choice. I replied, “Of course, sir.”’ ¹⁰

Opnieuw bemerkte Comey bij zichzelf een dubbel gevoel, voorafgaand aan zijn bezoek aan Het Witte Huis: ‘There was no way a president would be dining alone with the FBI director. Someone at the White House had to have told him that it just wasn’t done, at least not since the days of Nixon and Hoover … The very notion would compromise the Bureau’s hard-won integrity and independence. My fear was that Trump expected exactly that.’¹¹ Zijn hoop dat het een diner met meerdere personen zou zijn bleek, wederom, ijdele hoop.

Comey: ‘I felt deeply uncomfortable.’

Het bleek een speciaal diner te zijn voor slechts twee personen. Toen de scène in 2020 verfilmd werd voor de televisie, op basis van zijn boek, was Comey getuige van de opnames. Hij werd er, opnieuw, onpasselijk van, vertelde hij aan CNN-presentator Jake Tapper en Jeff Daniels, de acteur die Comey speelde in de film The Comey Rule.¹²

Wat was er dan precies gezegd tijdens dat bewuste etentje? Wat was er gebeurd?

Het was goed begonnen. Comey stond al te wachten, toen de president precies op tijd om 6:30 uur arriveerde.

Trump: ‘I like that. I like people who are on time. I think a leader should always be on time.’¹³

Al snel vroeg de president aan Comey: ‘So what do you want to do?’

Daarna volgde een lange monoloog van Trump waaruit bleek dat hij wilde weten of Comey zijn baan wilde behouden.

Comey schreef: ‘He said that lots of people wanted to be director of the FBI, but that he thought highly of me. He said he had heard great things about me and knew the people of the FBI thought very highly of me as well … He finished by saying that he knew he could “make a change at FBI” if he wanted to, but that he wanted to know what I thought.’

Nu had Comey inmiddels wel door waar hij in beland was, een sollicitatiegesprek: ‘This was an effort to establish a patronage relationship … The president of the United States had invited me to dinner and decided my job security was on the menu.’

Comey legde uit dat hij zijn baan met liefde deed, maar had ook het gevoel dat de president meer van hem verlangde.

Comey: ‘I said he could count on me to always tell him the truth. I didn’t do sneaky things, I told him, and I don’t leak. But, I said, I am not on anybody’s side politically and could not be counted on in the traditional political sense, explaining that that was in the president’s best interest … The FBI is able to do that work credibly because it is not – and is not seen at – a tool of the president.’

Dat was natuurlijk een volstrekt foute tekst in de oren van een dictator.

Trump zei met een serieus gezicht: ‘I need loyalty. I expect loyalty.’

Comey schreef in zijn boek: ‘During the silence that followed, I didn’t move, speak, or change my facial expression in any way. The president of the United States just demanded the FBI director’s loyalty. This was surreal.’ ¹⁴

Trump deed de directeur van de FBI denken aan de maffia. Comey: ‘To my mind, the demand was like Sammy the Bull’s Cosa Nostra induction ceremony – with Trump, in the role of the family boss, asking me if I have what it takes to be a “made man.” I did not, and would never.’

In de Amerikaanse maffia, ‘Cosa Nostra’, is een zogeheten ‘made man’ een volledig geïnitieerd bendelid. Na de inductieceremonie kan een ‘made man’ de ranken doorlopen van soldato, caporegime, consigliere, underboss en boss. Om ‘made’ te worden, moet een ‘associate’ Italiaans zijn of van Italiaanse afkomst en gesponsord worden door een andere ‘made man’.

Hij moet de ‘omertà’-eed afleggen, de zwijgcode van de maffia, en zijn loyaliteit beloven. Onderdeel van de ceremonie is een prik in de wijsvinger, waarna de bloeddruppels worden opgevangen op een afbeelding van een heilige, die vervolgens in brand wordt gestoken in zijn hand, totdat hij heeft gezworen voor eeuwig loyaal te zijn aan zijn nieuwe ‘familie’: ‘As burns this saint, so will burn my soul. I enter alive and I will have to get out dead.’ ¹⁵

Dat was een interessante analogie van James Comey, om Donald Trump te vergelijken met een maffiabaas die Salvatore Gravano alias ‘Sammy the Bull’ als ‘onderbaas’ had (met rood omcirkeld in bovenstaande collage van zijn maffia-‘familie’. Zou Comey geweten hebben dat Trump de Godfather I en II -films tot zijn favoriete films rekende, en bovendien via zijn maffia-advocaat kennis had opgedaan van alle vijf maffiafamilies in New York? Vast wel.

Comey’s ongemak kwam voort uit zijn taakopvatting. De FBI heeft per slot van rekening de taak om de maffia te bestrijden, niet te imiteren. Toegeven aan Trumps verzoek zou verraad betekenen aan alles waar Comey voor stond.

Comey: ‘I was determined not to give the president any hint of assent to this demand, so I gave silence instead. We looked at each other for what seemed an eternity, but was maybe two seconds or so.’

Comey: ‘I stared again at the soft white pouches under his expressionless blue eyes. I remember thinking in that moment that the president doesn’t understand the FBI’s role in American life or care about what the people there spent 40 years building. Not at all.’

Trump verbrak de stilte door van onderwerp te veranderen en een nieuwe monoloog te starten, over de grootte van de menigte tijdens zijn inauguratie en over de ‘free publicity’ die hij tijdens de campagne had gekregen. Trump sprak over de drie fases van de Clinton e-mailkwestie, die hij naar Comey had vernoemd.

In ‘Comey One’, zei Trump, Comey ‘saved her’ toen hij op 5 juli had aangekondigd dat Hillary niet zou worden vervolgd, ofschoon Trump, toen nog presidentskandidaat, het daar niet mee eens was. ‘Comey Two’ was Comey’s bericht aan het Congres dat het onderzoek opnieuw werd opgestart en ‘Comey Three’ was volgens Trump zijn laatste brief. Comey schreef in zijn boek: ‘he said I saved Hillary again, but that she “totally misplayed” that. He sounded like he was reciting the plotlines to his favorite TV show.’¹⁶

Trumps monoloog ging verder over de luxe van Het Witte Huis, over wat hij gezegd had over een journalist, over zijn houding tegenover vrouwen. Comey: ‘He said he hadn’t mistreated a long list of women, reviewing each case in detail … There was no way he groped that lady sitting next to him on the airplane, he insisted. And the idea that he grabbed a porn star and offered her money to come to his room was preposterous.’

Volgens Comey praatte Trump alsof hij een verbale puzzel aan het leggen was: ‘He would, in rapid-fire sequence, pick up a piece, put it down, pick up an unrelated piece, put it down, return to the original piece, on and on. But it was always him picking up the pieces and putting them down.’ ¹⁷

Comey: ‘The barrage of words was almost designed to prevent a genuine two-way dialogue from ever happening. Then there were the baffling, unnecessary lies. At one point, for example, the president told me that Chief of Staff Reince Priebus didn’t know we were meeting, which seemed incredible … Then, later on in that same dinner, Trump said casually, “Reince knows we’re meeting.”’ ¹⁸

Verder viel Comey nog iets op tijdens het diner: ‘I don’t recall seeing him laugh, ever. Not during small talk before meetings. Not in a conversation. Not even here, during an ostensibly relaxed dinner. Months later, the thought of a man whom I had never seen laugh stayed with me … So, out of curiosity, I googled it and looked through YouTube videos.’ Comey stuitte op slechts één filmpje waarin Trump lachte, om een gemene grap, tijdens een rally.

Na al die omwegen belandde de conversatie natuurlijk toch bij waar dit etentje om draaide, Comey’s benodigde loyaliteit jegens Trump.

Trump: ‘I need loyalty.’

Comey: ‘You will always get honesty from me.’

Trump: ‘That’s what I want, honest loyalty.’

Comey: ‘You will get that from me.’

In zijn boek Higher Loyalty keek Comey terug op dat moment: ‘In that moment, something else occurred to me: The “leader of the free world,” the self-described great business tycoon, didn’t understand leadership. Ethical leaders never ask for loyalty. Those leading through fear – like a Cosa Nostra boss – require personal loyalty.’ ¹⁹

Direct nadat de FBI-directeur thuis was gekomen schreef hij een memo over het surrealistische diner, wat vervolgens zijn gewoonte werd na elk van zijn gesprekken met de president: ‘I couldn’t trust this person to tell the truth about our conversations. As was my practice, I printed two copies of the memo.’

De ene kopie deelde hij met zijn senior managers. Deze werd bewaard door zijn Chief of Staff. De andere bewaarde hij thuis in een kluis, om twee redenen.

Comey: ‘I considered the memo my personal property, like a diary: and I was concerned that having accurate recollections of conversations with this president might be important someday, which, sadly, turned out to be true.’ ²⁰

De initiatiepoging van de president om de FBI-Directeur toe te laten treden tot ‘The Cult of Trump’ was overduidelijk mislukt, en beide mannen wisten het. Het was een kwestie van tijd dat Trump Comey zou ontslaan, en wel op de meest onceremoniële wijze. Comey hoorde van zijn ontslag op het nieuws, terwijl hij elders in het land een lezing zou geven.

Aanvankelijk dacht Comey aan een grap. Maar dictators, maffiabazen en sekteleiders maken geen grappen over personeelsaangelegenheden. Zij executeren, liquideren of excommuniceren sekteleden die zij verdenken van disloyaliteit. Zo bezien was ontslag de minst erge sanctie. Comey was slechts de zoveelste die door Trump uit zijn regering werd gezet – de meeste per tweet. Er zouden nog zeer vele volgen…

Het feit dat Comey’s antwoord ruimte had gelaten voor twijfel betekende in Trumps universum dat Comey moest vertrekken. Comey was geen Roy Cohn. Comey zou niet voor Trump door het vuur gaan, Cohn wel. Persoonlijke loyaliteit was wat Trump nodig had.

Dat is wat elke dictator nodig heeft: persoonlijke loyaliteit. Dat is de reden dat dictators uit de geschiedenis, zoals Julius Caesar, Dzjengis Khan en Adolf Hitler, hun soldaten een persoonlijke eed lieten uitspreken over hun loyaliteit aan hen als persoon, in plaats van aan een wet, aan een land of aan een volk. Omdat die loyaliteit hen nog wel eens lijnrecht tegenover de wet, het land of het volk zou kunnen plaatsen. In zo’n geval moest de dictator zich verzekerd weten van hun prioriteiten: zijn prioriteiten.

Met het ontslag van James Comey dacht president Trump zich te hebben ontdaan van zijn FBI-probleem. Het FBI-onderzoek Crossfire Hurricane zou nu een stille dood sterven. Daar was hij van overtuigd. Het zou niet de eerste keer blijken te zijn dat Trump zich onterecht rijk rekende.

Bij zijn uitleg aan het Amerikaanse publiek had hij een niet-geslaagde poging ondernomen om Comey’s ontslag te wijten aan een vermeend gebrek aan vertrouwen onder FBI-medewerkers en aan Comey’s afhandeling van Hillary Clintons e-mailkwestie, maar niemand geloofde dat. Een onderzoek naar de tijdlijn van zijn tweets daarover en zijn acties jegens Comey toonde aan dat er niets klopte van zijn uitleg.²¹ Maar de absolute bevestiging van de ware reden kwam uit de mond van Donald Trump zelf. In een meeting met twee Russen.

Trump was zo trots op zichzelf dat hij er over opschepte tegenover de Russische Minister van Buitenlandse Zaken, Sergey Lavrov, en de Russische ambassadeur in Washington, Sergey Kislyak, die hij op 10 mei 2017 in The Oval Office ontving.

Trump: ‘I just fired the head of the F.B.I.. He was crazy, a real nut job. I faced great pressure because of Russia. That’s taken off.’²²

De Russische diplomaten konden Trumps logica wel begrijpen. Het was zoals de oude Sovjet-dictator Jozef Stalin altijd zei: ‘als er een persoon is dan is er een probleem; als er geen persoon is is er geen probleem’.²³ Hun baas, Vladimir Poetin, huldigde hetzelfde principe als Stalin, of het nu ging om kabinetsleden, medewerkers, oligarchen of journalisten. Kortom, Trump had plezier voor drie.

In dezelfde bijeenkomst gaf hij uiterst geheime informatie door aan de Russen, waarmee hij de geheime bron, de Israëlische geheime dienst, impliciet prijsgaf – iets waar zijn eigen geheime diensten niet van gediend waren. Zij wisten nog steeds niet beter dan dat Rusland de vijand was van Amerika. Trump dacht daar overduidelijk anders over.

Maar Trumps actie om Comey te ontslaan ‘backfired’. Binnen de kortste keren had Rod Rosenstein, de plaatsvervanger van Jeff Sessions, een ‘special counsel’ benoemd om een grondig onderzoek in te stellen naar de banden tussen Rusland en de Trump-campagne. Comey ontslaan was een van de grootste blunders van Trumps presidentschap. Rosenstein was notabene zelf door Trump benoemd in januari 2017, maar die had kennelijk ook niet begrepen wat loyaliteit aan de dictator betekende. Ook hij zat de eerste vier jaar van president Trump ook niet uit. Rosenstein nam ontslag op 11 mei 2019.

Toen Comey zijn boek A Higher Loyalty in 2018 uitbracht, gebaseerd op zijn uiterst gedetailleerde notities, kon hij natuurlijk rekenen op een lovende boekrecensie van de dictator, die er alles aan gelegen was dat zijn miljoenensekte geen enkel geloof zou hechten aan wat de voormalige FBI-Directeur te melden had over zijn ervaringen met hun geliefde leider. Trump wijdde wel een paar beledigende tweets aan Comey. Geen betere manier om de boekverkoop op te stuwen dan een negatieve recensie van de president.

De relatie tussen president Trump en zijn geheime diensten is nooit een soepele samenwerking geworden. Een voorbeeld daarvan was zijn relatie met Daniel Coats, zijn Director of National Intelligence van januari 2017 tot juli 2019. Max Boot, columnist van de Washington Post, noemde Dan Coats ‘a casualty of Trump’s war on the truth’.²⁴

Op de foto, gemaakt ter gelegenheid van de ondertekening van ‘the Global War on Terrorism War Memorial Act’, staat Coats helemaal aan de rechterkant.²⁵ Net als de meeste kabinetsleden en senior adviseurs uit het eerste jaar op dezelfde foto, zoals Kelly, Sessions, Tillerson, Mattis en McMaster was Coats in het laatste jaar van Trumps presidentschap allang uit dat plaatje verdwenen, als een halverwege afgevallen deelnemer aan ‘Wie is De Mol?’. Ofschoon je misschien anders van een geheime dienst-directeur mag verwachten was Coats dus niet De Mol, want ‘die hoeft nooit naar huis’.

Dan Coats verliet Het Witte Huis in juli 2019, met het sterke vermoeden dat Poetin ‘may have blackmail on US President Donald Trump’, volgens Bob Woodwards boek Rage.

Woodward schreef dat Coats ‘continued to harbor the secret belief, one that had grown rather than lessened, although unsupported by intelligence proof, that Putin had something on Trump. How else to explain the president’s behavior? Coats could see no other explanation.’ Volgens Woodward zag Coats hoe uitzonderlijk het was dat de hoogste geheime dienst-medewerker van de president zulke diep wantrouwende gevoelens had over de relatie tussen zijn eigen president en Poetin, ‘but he could not shake them.’²⁶

Op de foto zien we niet alleen Coats, die zijn president indringend aankijkt, maar ook Gina Haspel, de eerste vrouwelijke, door Trump benoemde directeur van de CIA. Wat voor haar pleitte in de ogen van de dictator was dat ze leiding had gegeven aan een geheime CIA-locatie waar gemarteld was, in The War on Terror.

Trump bleek een uitermate slechte hand te hebben in het selecteren van geschikte geheime dienst-onderbazen, want zowel Dan Coats als Gina Haspel en de nieuwe FBI-directeur Christopher Wray spraken hun president onder ede tegen tijdens een hoorzitting in de Senaat. Deze directeuren waren mensen die het duidelijk niet hadden begrepen: zij spraken onder ede de waarheid tegenover vertegenwoordigers van het volk. Dat is niet wat een dictator graag ziet.

Op 29 januari 2019 bevestigden de hoofden van de Amerikaanse geheime diensten eensgezind tegenover de Senate Intelligence Committee op Capitol Hill dat Noord Korea waarschijnlijk niet zijn nucleaire arsenaal zou ontmantelen, dat ISIS nog altijd een terroristische bedreiging was en dat de Iraanse nucleaire deal wel werkte. Geen van hen besteedde ook maar één woord aan een crisis aan de Amerikaans-Mexicaanse grens, waar Trump een nationale noodtoestand voor wilde uitroepen. Wel waarschuwden zij voor nieuwe pogingen van Rusland en andere landen om de Amerikaanse verkiezingen van 2020 te beïnvloeden.²⁷

Met mensen als Coats kon Trump de existentiële oorlog tegen de Democraten en tegen Iran natuurlijk nooit winnen. Hij reageerde dan ook woedend op de getuigenis van zijn geheime dienst-directeuren. De tweets naar zijn achterban liet geen twijfel bestaan: ‘The Intelligence people seem to be extremely passive and naive when it comes to the dangers of Iran. They are wrong!’

Met name Dan Coats zei eigenlijk altijd precies de verkeerde dingen, bemerkte Trump tot zijn toenemende ergernis. Coats waarschuwde bijvoorbeeld dat ‘Russia’s actions are persistent, they are pervasive and they are meant to undermine America’s democracy.’ Coats adviseerde Trump bovendien niet een-op-een met Poetin te praten. Trump deed dat natuurlijk wel, want hij had zaken te bespreken die niemand in Amerika mocht weten, en beweerde publiekelijk Poetin op zijn woord te geloven dat Rusland zich niet had bemoeid met de Amerikaanse verkiezingen. Hij wist dat hij loog, maar ach, Poetin was hem meer waard dan zijn eigen intelligence directeur.

Coats zei dat ISIS doorging ‘to stoke violence’ in Syrië. Trump beweerde: ‘we have won against ISIS’. Dat was niet helemaal waar. Coats zei dat Noord-Korea ‘would not denuclearize’. Trump beweerde: ‘there is no longer a Nuclear Threat from North Korea’. Dat was helemaal niet waar. Coats zei dat Iran niet valsspeelde bij hun nucleaire verdrag. Trump beweerde dat ‘Iran has long been secretly “enriching”’. Daar was geen enkel bewijs voor.²⁸

Dit kon natuurlijk niet lang meer goed gaan, van beide kanten niet.

Vervolgens zei Trump ook nog eens in een interview met ABC’s presentator George Stephanopoulos dat hij zeker bereid zou zijn om buitenlandse hulp te accepteren in een verkiezing: ‘I think you might want to listen, there isn’t anything wrong with listening. If somebody called from a country, Norway, [and said] “we have information on your opponent” – oh, I think I’d want to hear it.’²⁹

Wacht even.

Hoorden wij dat goed?

Ja, dat hoorden wij goed.

Trump legde uit: ‘It’s not interference, they have information – I think I’d take it. If I thought there was something wrong, I’d go maybe to the FBI – if I thought there was something wrong … When you go and talk, honestly, to congressman, they all do it, they always have, and that’s the way it is. It’s called oppo research.’ Daar kwam Trumps aloude zelfrechtvaardigingstruc weer om de hoek zetten: iedereen speelt vals, dus ik ook. That’s the way it is.

Stepanopolousos herinnerde hem aan een geheime, maar inmiddels aan het licht gekomen meeting van Donald Junior met Russen in Trump Tower tijdens de campagne.

Trump: ‘Somebody comes up and says, “hey, I have information on your opponent,” do you call the FBI? I’ll tell you what, I’ve seen a lot of things over my life. I don’t think in my whole life I’ve ever called the FBI. In my whole life. You don’t call the FBI.’

Nee, natuurlijk niet. Alsof Trump ooit zou willen dat de FBI zijn criminele, geheime handel en wandel zou laten onderzoeken. Never. In his whole life.

Stephanopoulos zei dat FBI– Directeur Christopher Wray, de opvolger van James Comey, had gezegd dat de FBI wel degelijk ingelicht zou moeten worden bij ‘foreign meddling’. Het was hun taak om dergelijke zaken tot op de bodem uit te zoeken, in het landsbelang.

Trump: ‘The FBI director is wrong, because frankly it doesn’t happen like that in life.’³⁰

Een crimineel belt nooit zelf naar de FBI. Dat snapt toch iedereen. It doesn’t happen like that in life.

In dezelfde periode blokkeerden de Republikeinen in de Senaat een election-security wetgeving. Op dergelijke wetgeving zat Trump natuurlijk niet te wachten. Als al die ontwikkelingen nog niet golden als laatste druppels die de emmer van Dan Coats zouden laten overlopen, dan was het misschien een bepaald telefoongesprek in juli 2019 geweest, tussen president Trump en de Oekraïense president Zelensky. Vrijwel iedere medewerker van Trump met een greintje integriteit kwam ergens in die eerste paar jaar uit op een moment waarop hij of zei dacht: genoeg is genoeg. Een paar dagen later legde Coats zijn functie neer.

Coats werd snel vervangen door een loyale vertrouweling van Trump, Senator John Ratcliffe, die nul ervaring noch enige andere kwalificatie had op dit gebied. Competentie stond bij deze president in lager aanzien dan loyaliteit. Dat was per slot van rekening de voornaamste reden geweest waarom president Trump Sessions, Comey en Coats had laten gaan.

In dictaturen zorgt de dictator er steevast voor dat hij zijn geheime diensten vóór hem laat werken, in plaats van tégen hem. Ex-KGB-agent Vladimir Poetin had dit soort zaken allemaal toch veel beter voor elkaar in zijn eigen land dan Donald Trump. Iedereen binnen zijn geheime diensten, zowel de civiele als de militaire, wist dat Poetin de nodige blackmail had verzameld over zo’n beetje iedereen die in deze wereld iets te vertellen had. Zo was de KGB vroeger altijd te werk gegaan en zo ging de FSB nog steeds te werk. Dat was hun vak. Hoe kon je anders druk uitoefenen op mensen? Donald Trump had nog veel te leren van zijn collega-dictators. Totnutoe hadden zij een loopje met hem genomen, en Trumps geheime diensten wisten dat als geen ander. Dat was hun vak.

Toegegeven: een dictator heeft het niet gemakkelijk in een gevestigde democratie. Daarom maakt een ‘democratische dictator’ er altijd zo snel mogelijk een feitelijke dictatuur van, nadat hij is gekozen. Dat was zowel Poetin als Erdoğan en Orbán inmiddels al gelukt, zeker nadat zij hun herverkiezing eenmaal hadden geregeld. Van een democratie een dictatuur maken kost natuurlijk wel enige tijd. Maar waarom ging dat in Amerika allemaal zo moeizaam? Misschien had Donald Trump het allemaal toch iets te licht opgevat.