4.10 Propaganda (deel 2)

CNN-presentator Anna Cabrera refereerde in haar interview met Joe Walsh, een Republikeins congreslid en tegenstander van Donald Trump, aan peilingen waaruit bleek dat 90% van de Republikeinse kiezers ‘approve the job Donald Trump is doing as a president’. En 91% van de Republikeinse kiezers ‘oppose the impeachment of president Trump’. Walsh geloofde die peilingen niet.¹ De Republikeinse stemmers die hij sprak waren moe van Trump. Maar ja, Joe Walsh was een Never-Trumper en was inmiddels verre van objectief. Wie kon je nog geloven in deze extreem gepolarizeerde Amerikaanse samenleving?

Walsh was een zeldzaam voorbeeld van een Republikein die al snel was losgekomen van de hersenspoeling die hem ooit had doen toetreden tot de sekte van Trump. Die hersenspoeling, die in 2019 nog een grote meerderheid van de Republikeinen in zijn greep had, was het resultaat van jarenlange propaganda, toegediend door mensen als talk radio-presentator Rush Limbaugh (zie hoofdstuk 4.4) en presentator Sean Hannity van Fox News.

Dictator Donald Trump had tijdens zijn presidentschap de beschikking over een onontbeerlijk ingrediënt: een eigen propagandakanaal. Het is niet overdreven gesteld om Fox News af te schilderen als Trump News Channel.

Weliswaar was hij daar niet de formele eigenaar van, zoals Berlusconi vroeger in Italië, maar aangezien de gemiddelde Fox-kijker fervent fan was van Trump, had de televisiezender weinig keus dan hem door dik en dun te steunen. Dat begon tijdens Trumps campagne, met als steunpilaren de presentatoren Sean Hannity, Laura Ingraham en Tucker Carlson, en de ochtendshow Fox & Friends. Fox News is in Nederland nauwelijks te zien op televisie, maar in Amerika is het de best bekeken nieuwszender.

Dat maakt Fox News tot een niet te onderschatten factor in Trumps grip op zijn miljoenensekte. Voor tientallen miljoenen Amerikanen is het de primaire nieuwsbron. Hun kennis en gemoedstoestand wordt er in niet geringe mate door bepaald, en dat geldt overigens ook voor de president zelf, die elke avond en ochtend vele uren doorbrengt voor de televisie.

Hoe verklaarde Joe Walsh dat geen enkele Republikeinse volksvertegenwoordiger tegen Trump had gestemd tijdens het Impeachment proces, aangespannen door de Democraten? Walsh: ‘Here’s where it is. I think it’s people like Sean Hannity, the people on Fox News like Hannity, who, let’s be frank, who lie to everybody who listens to them and views them. And so, because Hannity and all the rest they lie to the people who listen to them, Trump will keep his 35% of his supporters.’

Walsh voegde er aan toe: ‘He’ll keep his base, because they’re feeding these lies every night. My former colleagues in Congress, they’re not afraid of Trump, they’re afraid of Trumps voters and Trumps voters aren’t gonna move, because they’re fed lies by Hannity and all the rest. And unfortunately, my former Republican colleagues aren’t gonna move either.’²

Geen wonder dat Donald Trump van Sean Hannity hield en hem met open armen ontving op zijn rally’s.

De twee onderhielden een innige relatie en hadden vrijwel dagelijks telefonisch contact met elkaar, ook gedurende Trumps presidentschap. Beiden hadden baat bij hun relatie. Hannity verdiende tientallen miljoenen bij Fox, en Trump behield zijn tientallen miljoenen volgelingen. Hij kon zijn boodschap altijd kwijt via Hannity, een loyaal officier van de Trump-sekte.

Misschien was Trump zonder Hannity ook president geworden, maar niet zonder Fox News. Zes wetenschappers van Harvard University concludeerden in 2017 dat de meerderheid van de media negatief waren over zowel Hillary Clinton als Donald Trump, maar dat de besproken onderwerpen voornamelijk door Trumps agenda werden bepaald, en dan met name het onderwerp immigratie, dat mede door Fox News continu onder de aandacht van de conservatieve kiezers werd gebracht.³

Wat maakte dat Fox News anno 2017 zoveel invloed had op de conservatieve Republikeinse kiezers? Het boek Network Propaganda, Manipulation, Disinformation, and Radicalization in American Politics, uitgebracht in 2018 door Oxford University Press, bood mij de betrouwbare onderzoeksresultaten die ik nodig had om door de vele Amerikaanse propagandabomen het bos te kunnen zien.

Professor Yochai Benkler, Research Director Robert Faris en Fellow Hal Roberts, allen verbonden aan Harvard University, hadden miljoenen gedigitaliseerde gegevens uit de afgelopen jaren wetenschappelijk onderzocht, om daarmee de complexe verbindingen in kaart te kunnen brengen tussen de Amerikaanse politiek, de media en de kiezers. Die driehoek noemden zij ‘The propaganda feedback loop’, zie onderstaand model.⁴

Het model geeft goed weer dat politici en media met hun verhalen moeten aansluiten op de meningen en vooroordelen van hun publiek, en dat politici de media nodig hebben om hun naamsbekendheid, populariteit en erkenning te vergroten.

Auteur Kevin Phillips schreef in zijn boek The Emerging Republican Majority, uitgebracht in 1969, dat Richard Nixons ‘Southern Strategy’ een historisch keerpunt in had geluid: ‘The presidential election of 1968 marked a historic first occasion – the Negrophobe Deep South and modern Outer South simultaneously abandoned the Democratic Party. And before long, the conservative cycle thus begun ought to witness movement of congressional, state and local Southern Democrats into the ascending Republican Party.’⁶

Onderstaand overzicht van Pew Research geeft de toegenomen polarisatie sinds die tijd goed weer, in drie jaartallen.⁷ De eerste twee grafieken geven de Senaat (linkerkant) en het Huis van Afgevaardigden (rechterkant) weer.

Liberaal blauw overlapte in 1973-74 nog redelijk met conservatief rood, gemeten op basis van het stemgedrag. Maar, zoals we in hoofdstuk 4.4 hebben gezien, creërde de Republikeinse revolutie van Newt Gingrich vanaf 1989 een radicale, agressieve politieke partij, die samenwerking met links afwees. In 1993-94 waren daardoor de geesten in het Congres zich al flink aan het scheiden.

Het uiteindelijke resultaat zien we in de grafieken van 2011-12. Dat was het giftige politieke klimaat waarin president Barack Obama probeerde te regeren. Hij wilde het land herenigen en veranderen, maar daar kwam weinig van terecht. Toen hij werd opgevolgd door een president die de verschillen tussen rood en blauw alleen nog maar groter maakte, werd Amerika de facto onbestuurbaar. Het politieke media ecosysteem maakte toenadering tussen de beide partijen schier onmogelijk. Samenwerking met de andere partij werd als verraad aan de eigen stam opgevat en breed uitgemeten op televisie, op de radio en op internet. Amerika was in gevecht met zichzelf. Met name de rechtse propaganda maakte dat die strijd het karakter kreeg van een burgeroorlog, die nog net niet met echte kogels werd uitgevochten.

Soms kwamen er overigens wel echte kogels bij kijken, moet ik er volledigheidshalve bij zeggen. In 2016 besteedde extreem rechts via social media als 4chan en Twitter veel aandacht aan een samenzweringstheorie, waarin werd beweerd dat hoge functionarissen van de Democratische partij, waaronder Hillary Clinton, een pedofielennetwerk zouden runnen, waarbij onder meer pizzarestaurant ‘Comet Ping Pong’ in Washington DC betrokken zou zijn. Het was bizar, maar sommigen namen het serieus.

De 28-jarige Edgar Welch uit North Carolina geloofde de berichten, pakte zijn vuurwapen, stapte in de auto, reed naar Comet Ping Pong en vuurde een kogel af in de grond, om zijn ‘onderzoek’ naar de ware toedracht kracht bij te zetten. Zijn onderzoek leverde geen opgerold pedofielennetwerk op. Wel vier jaar celstraf. Andere conservatieve goedgelovigen beperkten zich tot het sturen van doodsbedreigingen aan de restauranteigenaar en zijn personeel.

De kwestie werd Pizzagate genoemd.⁸ Er zijn nog steeds mensen die geloven dat het geen ‘fake news’ is en dat de zaak tot op de bodem moet worden uitgezocht. De invloed van effectieve propaganda op de geestesgesteldheid van individuen kan moeilijk worden overschat. Het is niet voor niets één van de 10 kenmerken van een dictator.

Een belangrijke innovatie in het media-landschap had zich voorgedaan in 1980, met de komst van CNN, het eerste nieuwskanaal dat 24 uur per dag nieuws uitzond. Pas in 1996 kwamen daar Fox News en MSNBC bij als 24-hour news channels. In politiek opzicht zat Fox extreem rechts van het midden, tegenover MSNBC als spiegelbeeld aan de linkerkant. CNN zat daartussenin, iets links van het midden. Een andere ontwikkeling in het televisielandschap was de opkomst van de het ‘televangelism’ en ‘evangelical Christian broadcasting’, mogelijk gemaakt door veranderde regelgeving die betaalde religieuze programma’s toestond.⁹

Met de opkomst van talk radio aan de ene kant en het internet (websites, podcasts, Facebook, Twitter) aan de andere kant, naast de reeds bestaande papieren media, zoals kranten, nieuwstijdschriften en roddelbladen, had er zich in de loop der jaren een complex media-landschap in Amerika gevormd.

In dat landschap ontwikkelde zich een hechte conservatieve zuil, met een eigen publiek, dat zich vrijwel volledig liet informeren door uiterst rechtse informatiebronnen, met een aantoonbare voorkeur om alleen informatie te recyclen die de reeds bestaande meningen en vooroordelen bevestigde, ongeacht de objectieve feiten. Dat fenomeen toonden de drie Harvard-onderzoekers uitvoerig en ondubbelzinning aan in hun boek. Dit bleek bovendien veel sterker het geval aan de rechterkant van het politieke spectrum dan bij politiek links, waardoor diverse oudgediende Republikeinen er geen zin meer in hadden.

De Republikeinse volksvertegenwoordiger uit Pennsylvania, Charlie Dent, besloot in 2017, na zeven termijnen, geen achtste termijn te ambiëren, wegens ‘increased polarization and ideological rigidity that leads to dysfunction, disorder and chaos.’ Hij was niet de enige. LoBiondo Frank, vertegenwoordiger van New Jersey, volgde zijn collega met de woorden: ‘Regrettably, our nation is now consumed by increasing political polarization: there is no longer middle ground to honestly debate issues and put forward solutions.’¹⁰

Als je onderstaande screenshots van CNN en Fox News ziet, en met name de teksten leest die de zenders onderaan de beelden van een persconferentie van Trump plaatsten, zou je denken dat de polarisatie tussen links en rechts symmetrisch was. Met andere woorden: je kunt de media aan beide kanten van het spectrum niet meer vertrouwen, want ze zijn allebei even partijdig. Maar dat bleek niet het geval. Van symmetrie was geen sprake.

De ontdekking die Benkler, Faris & Roberts deden bij hun onderzoek was dat dit proces anno 2016 een asymmetrische polariteit had opgeleverd: de rechterkant bleek veel radicaler dan de linkerkant, met alle gevolgen vandien voor de media en de politici aan de rechterkant.

De Harvard-onderzoekers hadden ook onderzocht hoe vaak er werd gelogen op televisie, door wie en op welke zenders. Dat onderzoek was natuurlijk alleen mogelijk als er een partij te vinden was die in een gepolariseerde wereld aan betrouwbare en onpartijdige fact-checking deed. De onderzoekers gebruikten daarvoor PolitiFact, ‘the only major fact-checking site to aggregate its findings by media outlet and which reports stories that they determined to be true as well as false.’¹¹

Een aantal jaren geleden werd PolitiFact beschuldigd van een politieke bias, nadat uit een onderzoek bleek dat zij uitlatingen van Republikeinen vaker als onjuist hadden beoordeeld dan uitlatingen van Democraten. De rechtse media sloten – hoe voorspelbaar – de mogelijkheid uit dat Republikeinse politici en presentatoren vaker onwaarheden verkondigden, maar een andere studie van de Washington Post’s Fact Checkers liet wel degelijk zien dat er aan de politieke rechterkant meer werd gelogen dan aan de linkerkant.

PolitiFact wordt gerund door een professionele staf van de Tampa Bay Times, eigendom van de Poynter Institute. De medewerkers checken beweringen in de media, als er twijfel bestaat of die gebaseerd is op een verifieerbaar feit. Niet alle beweringen worden dus gecheckt. Een interessante constatering is dat het resulterende percentage van de gecheckte uitlatingen (dus niet het absolute aantal) tussen linkse en rechtse politici en media-persoonlijkheden redelijk gelijk is, wat de objectiviteit van PolitiFact lijkt te bevestigen.

Bij de Republikeinen Mitch McConnell en Paul Ryan was het percentage ‘mostly false or worse’ 43% en bij de Democratische politici Nancy Pelosi en Chuck Schumer was dit percentage respectievelijk 41% en 42%. Bij de linkse MSNBC-presentator Rachel Maddow was dit percentage 48% en bij de rechtse Fox-presentatoren Sean Hannity en Bill O’Reilly was dit respectievelijk 50% en 53%.¹²

Alleen bij de extreemrechtse Rush Limbaugh kon je er bij een twijfelachtige bewering bijna zeker van uit gaan dat het een leugen was: zijn percentage was 81% (!). Ter herinnering: dit was de man die van president Trump The Medal of Freedom heeft ontvangen in februari 2020, kennelijk de prijs voor de beste leugenaar, toegekend door de machtigste leugenaar.

Met behulp van de PolitiFact database analyseerden Benkler, Faris & Roberts op vergelijkbare wijze de grootste televisienetwerken, Fox News, CNN, MSNBC en ABC. De uitkomsten waren opmerkelijk. Nogmaals: het gaat hier om percentages van twijfelachtige statements die ‘mostly false or worse’ bleken te zijn geweest. Van de vier netwerken is dat percentage bij Fox News meer dan twee keer zo hoog als bij CNN. Begrijpelijk dus dat Trump CNN ziet als zijn vijand. Van elke 10 statements die bij Politifact twijfel opriepen waren bij Fox News dus 6 statements onwaar, terwijl dit er bij CNN dus ‘slechts’ 2 waren. CNN is dus doorgaans betrouwbaar en Fox is regelmatig onbetrouwbaar. Dat had de Republikein Joe Walsh dus terecht opgemerkt.

Nog interessanter wordt het als we kijken naar de mate waarin de presentatoren en voornaamste gasten van de vier netwerken onwaarheden verkondigden. Welke personen liegen? Dat zien we in onderstaande grafiek. 100% in elke kolom staat voor het totale aantal ‘mostly false or worse’-uitlatingen op de betreffende zender. De onderverdeling geeft aan wie er van het totale aantal op de betreffende zender de meeste onwaarheden verkondigde.

Bij het linkse MSNBC en bij het rechtse Fox News werd het overgrote deel van de onwaarheden verkondigd door betaalde liberale, respectievelijk conservatieve presentatoren werkzaam bij de zender zelf. Bij CNN daarentegen bleek uit het onderzoek dat 60% van de onwaarheden op die zender werd verkondigd door conservatieve sprekers, zowel betaalde als onbetaalde, die op de zender werden geïnterviewd.¹³

Met andere woorden: als je op CNN een interview bekijkt met mensen uit Trumps regering, zoals Mike Pence, Larry Kudlow, Mike Pompeo, Betsy DeVos of Peter Navarro  en je twijfelt aan het waarheidsgehalte van wat zij zeggen, mag je er gevoeglijk vanuit gaan dat die twijfel terecht is. En als je op Fox News iemand als Sean Hannity, Laura Ingraham of Tucker Carlson iets hoort zeggen waar je je twijfels bij hebt, dan is de kans groter dat je getuige bent van een leugen dan van een op feiten gebaseerde constatering.

Ik vermoed dat de meeste kijkers van Fox News dit niet beseffen noch zouden willen weten. Bovendien kijken zij zo min mogelijk naar CNN, want die zender beschouwen zij als de vijand. Hun verklaring zou waarschijnlijk zijn dat Politifact zelf partijdig is en dat Harvard-onderzoekers niet eerlijk zijn, omdat ze niet van Trump houden. Sekteleden zitten zelden te wachten op waarheden die van buiten de sekte afkomstig zijn, behalve als die informatie hun eigen gelijk bevestigt.

Hoe effectief de propaganda voor Trump en tegen Clinton was geweest tijdens de presidentscampagne van 2016 was bijvoorbeeld te zien in onderstaande ‘word cloud’, gebaseerd op onderzoek van Gallup, die gedurende de 10 weken tussen 11 juli en 18 september 2016 in hun dagelijkse peiling de vraag hadden gesteld: ‘What have you read, seen, or heard about Hillary Clinton or Donald Trump in the past  days?’ Bij Clinton was de absolute nummer 1: email.¹⁴

Volgens Benkler, Faris & Roberts verkeerde zo’n 30% van de Amerikaanse bevolking tijdens de 2016 campagne volledig in ‘the insular, propaganda-rich right-wing media ecosystem’, hetgeen betekende dat 70% daar niet in zat. De reguliere en extreem-lnkse media hadden volgens de onderzoekers dus ook een significante rol gespeeld in de beeldvorming over Clinton. Zij concludeerden dat twee factoren daarbij van invloed waren: de neiging van professionele journalisten om naar balans te streven en de cultuur om primeurs en scoops aandacht te geven. In sommige gevallen is het gevolg dat zij gemanipuleerd konden worden door de rechtse propaganda.¹⁵

Dat miljoenen niet-rechtse Amerikanen zo vaak ‘email’ hadden gezien en gehoord kwam niet doordat zij zelf naar Fox News keken of Breitbart lazen, maar omdat hun eigen media daar ook veel aandacht aan hadden gegeven. De Clinton-campagne was er niet in geslaagd dat om te buigen. Tijdens de Gallup-meting bleek het fundament dus al gelegd te zijn voor de desastreuze impact van de mededeling door FBI-Director James Comey in oktober, twee weken voor de verkiezingen, dat het onderzoek naar Clintons e-mails was heropend.

Donald Trump doet niets liever dan zelf aan de telefoon hangen met zijn vrienden van Fox News. Voor de kijkers van Fox is hij dan ook een vertrouwd gezicht in hun huiskamers. Aangezien Nederlanders doorgaans niet naar Fox News kijken, hetzij omdat het niet in hun televisieaanbod voorkomt, of omdat zij de voorkeur geven aan CNN, als zij überhaupt al naar de Amerikaanse televisie kijken, geef ik hieronder een impressie van beelden, uitgezonden door Fox News. Loop er even doorheen, dan vervolg ik daarna mijn verhaal.

Zoals Brian Rosenwald zijn boek Talk Radio’s America was begonnen met de datum waarop Rush Limbaugh zijn debuut had gemaakt op de nationale radio, 1 augustus 1988, zo had hij op zijn minst een hoofdstuk mogen starten met een andere datum: 10 september 2001. Dat was de datum dat Sean Hannity zijn nationale radio-debuut had gemaakt. Hannity had meteen de wind in de rug gehad, en dat was niet alleen doordat de volgende dag een aantal islamitische terroristen in opdracht van Osama Bin Laden de Twin Towers in New York lieten neerstorten, en mensen snakten naar duiding van de aanslag.

Hannity kon meeliften op de enorme populariteit van Limbaugh, doordat zijn show aansluitend aan die van Limbaugh was geprogrammeerd op dezelfde kanalen. De luisteraar kon op die manier zes uur lang ondergedompeld, of beter gezegd gehersenspoeld, worden door de twee conservatieve, politieke talk radio hosts.¹⁶

De in 1961 geboren Hannity beschikte over alle eigenschappen om een succesvolle radio- en TV-presentator te worden. Hij was ‘likeable’, het type gewone, sympathieke vent met wie zijn publiek zich kon identificeren. Hij lachte graag en maakte grappen ten koste van anderen, een noodzakelijk ingrediënt op talk radio, maar ook ten koste van zichzelf. Mensen als Limbaugh en Hannity konden een heel radiostation succesvol maken, zoals een populaire dj als Edwin Evers van Radio 538 de Nederlandse nummer 1 had gemaakt.

Maar Hannity had nog een andere troef: hij was ook te zien op televisie. Vanaf de start van Fox News in 1996 was hij daar een van de primetime presentatoren, toen nog in de schaduw van Bill O’Reilly, die met het programma The O’Reilly Factor de grootste ster van Fox was. In 2017 werd O’Reilly ontslagen wegens een aantal zaken van seksuele intimidatie, wat verder de weg vrijmaakte voor Hannity. De kruisbestuiving tussen radio en televisie versterkte het propaganda-effect van Hannity’s woorden.

Als conservatieve mediaster kon Sean Hannity zich na enige tijd een zekere onafhankelijkheid permitteren ten opzichte van de Republikeinse partij: ‘See, I’m a conservative. I’m not a Republican. I am a Reagan conservative.’¹⁷ Al in 2010 gebruikten hij en zijn collega’s termen als ‘RINO’, Republican In Name Only. Politici waren van dus meer van Hannity afhankelijk dan andersom. Hannity ‘keurde’ de politici, en de kiezers volgden zijn oordeel. Zij kwamen graag in zijn show op bezoek. Zo was ook Donald Trump al een graag geziene gast in zijn show, nog voordat hij besloot de politiek in te gaan.

Hoe groot de politieke macht was van Limbaugh en Hannity bleek bijvoorbeeld uit de moeite die zowel Republikeinse als Democratische senatoren, zoals Chuck Schumer en Marco Rubio, in 2011 deden om hen aan hun kant te krijgen voor een wetsvoorstel om het immigratiesysteem te hervormen. Ook Fox News baas Roger Ailes en eigenaar Rupert Murdoch werden door de politici benaderd om er vooral voor te zorgen dat ze het voorstel niet zouden afbranden op hun zender. Limbaugh zei na een conversatie met Rubio: ‘They’ve said to me, ‘People support this. If you call it “amnesty,” it’s dead.’ Met andere woorden: Limbaugh en zijn collega’s hadden de macht van het woord en de politici hielden daar rekening mee.

Maar de klassieke politici hadden niet in de gaten dat het media-landschap sinds 2007 ingrijpend was veranderd, door het internet. De website Breitbart.com, ooit opgericht door Andrew Breitbart en na diens dood in 2012 verder geradicaliseerd onder leiding van Steve Bannon, had inmiddels een leidende rol ingenomen in het rechtse media-ecosysteem. Bannon haatte immigratie en globalisering, en instrueerde Breitbarts schrijvers om Republikeinen keihard aan te vallen die niet op zijn lijn zaten.

Rosenwald schreef: ‘If Limbaugh’s coverage of immigration reform was skeptical, Breitbart’s was fire-breathing and hysterical. When the Senate passed its bill in June [2013], the main Breitbart story carried the headline “Senate Passes Amnesty by Vote of 68-32.”’ Niet alleen gebruikte Breitbart het gevreesde ‘amnesty’-woord, maar het zette er ook een lijst bij van alle Republikeinse senatoren ‘who voted for amnesty over border security and interior immigration law enforcement’.¹⁸ Breitbart had ook de macht van het woord. Hij noemde het ‘amnesty’. Voortaan was Bannon iemand met wie ook rekening gehouden moesten worden door rechtse politici.

In 2017 kon Hannity met zijn 13 miljoen kijkers een rechtse politicus maken of breken. Op de foto zien we Bannon op bezoek bij Hannity’s TV-show, op 9 oktober 2017. Beiden hadden het oor van president Trump, maar belangrijker was dat zij het oor en oog hadden van de supporters van Trump. Beide mannen waren gespecialiseerd in rechtse propaganda, die er op gericht was om Trump eerst tot president gekozen te laten worden, en daarna zijn beleid te ondersteunen. En beiden waren opportunisten, gespecialiseerd in liegen en misleidende informatie.

Tijdens Trumps presidentschap waren Breitbart en Fox News onmisbaar om zowel zijn volgelingen als zijn Republikeinse handlangers in het Congres achter zich te houden. De Harvard-onderzoekers Benkler, Faris & Roberts schreven in Network Propaganda: ‘The 2016 election showed an unusual pattern of support for Trump as a candidate. Some right-leaning outlets, most notably Breitbart, launched attacks targeted not only at Democrats and Trump’s Republican rivals but also at media outlets that did not fully support Trump’s candidacy.’¹⁹

Daarbij speelden social media zoals Twitter en Facebook een toenemende rol van betekenis, naast televisie en talk radio. Benkler, Faris & Roberts: ‘Breitbart and Fox News were the two principal poles of conservative media depicted in the link economy maps.’ Uit hun onderzoek bleek dat Breitbart en Fox te vergelijken zijn met de twee dragende tentpalen waar de gehele conservatieve social media tent aan hing tijdens Trumps eerste jaar als president. Onderstaande kaart is gebaseerd op het aantal via Twitter gedeelde media-berichten tussen 22 januari 2017 en 21 januari 2018.

De grootte van de cirkels is een indicatie van het aantal ‘shares’. Aan de linkerkant waren het juist de gematigde media die de berichtgeving bepaalden.²⁰

Bovendien bleek dat het nieuws steeds extremer was geworden in termen van verslaglegging en standpunten. De onderzoekers hadden namelijk ook gemeten waar het zwaartepunt van aandacht lag op het politieke spectrum. Bij de rechtse media lag het zwaartepunt van aandacht, hier gemeten in ‘shares’ van de top 250 media-sites op Twitter, zich aan de extreemrechtse kant (de rode kolommen in onderstaande grafiek), terwijl aan de linkerkant het zwaartepunt van de aandacht zich bevond bij gematigd links (de blauwe kolommen).²¹

Bij Facebook was dit verschil nog extremer. Op Facebook was geen eer te behalen voor politiek rechts met gematigd nieuws. Steve Bannon had dat goed begrepen: ‘Facebook is what propelled Breitbart to a massive audience’. Na The New York Times en CNN werd Breitbart het meest gedeeld op Facebook. Fox News stond op de 14^de plaats.²²

Door de propaganda feedback loop tussen media, politici en publiek ontstond er een consistente circulatie van propaganda in het Republikeinse kamp. Benkler, Faris & Roberts: ‘Competition among the Republican contenders during the primaries had a strong impact on the shape of conservative media. Breitbart rose to serve as a focal point for Trump supporters and media organizations on the far right. This was arguably the largest change in the conservative media sphere, and the increasing role that Breitbart played during the election is clearly visible in our data.’

Breitbart was als de versterker in de rechtse stereo-installatie. Steve Bannon werd aldus in 2015, 2016 en 2017 een bepalende persoon, niet alleen in het vormgeven van Trumps campagneboodschap, maar ook in het manipuleren van de propaganda aan de rechterkant van het politieke spectrum.

Een voorbeeld van de extreem snelle propaganda feedback loop via social media, politici en publiek, vond plaats in de week van 27 juli 2020, middenin de voor Trump desastreuze corona Summer Surge. Een typisch geval van misinformatie, fake news going viral. Normaliter had dit het wereldnieuws niet gehaald, ware het niet dat Breitbart het had gedeeld en president Trump en zijn zoon Don Jr. het filmpje al binnen 6 uur hadden geretweet.

Daar konden de fact checkers van Facebook, YouTube en Twitter, die supersnel hadden gewerkt om het filmpje van hun platforms te verwijderen, niet tegenop. Tegen de tijd dat zij bijna alle versies van het internet hadden gehaald had het zich al over de hele wereld verspreid. Eén van de versies was al 16 miljoen keer bekeken. Waar ging het filmpje eigenlijk over?

Een groep mensen in witte doktersjassen, die zichzelf America’s Frontline Doctors noemden, met op de achtergrond het Supreme Court in Washington, beweerden in het online filmpje dat het middel hydroxychloroquine een goed werkend medicijn was tegen Covid-19 en dat mondmaskers niet hielpen tegen de verspreiding van het coronavirus. De ster van de show was een zwarte vrouw, die zichzelf voorstelde als Dr. Stella Immanuel. Zij beweerde op hoge toon dat zij zelf honderden coronazieken succesvol met hydroxychloroquine had behandeld, zonder enig bewijs of onderzoek te overleggen.

Tijdens de eerste maanden van de coronacrisis hadden diverse wetenschappelijke onderzoeken uitgewezen dat hydroxychloroquine niet werkte tegen Covid-19, schadelijke bijwerkingen had en in sommige gevallen zelfs meer doden had veroorzaakt. Mondmaskers, daarentegen, zo bleek uit onderzoek, hadden wel een positief effect. Het filmpje was dus schadelijk voor de gezondheid. Immanuels boodschap was echter wel precies in lijn met de misleidende berichten die president Trump zelf al maandenlang over zijn sekteleden had uitgestort, tegen de adviezen van medische experts en (echte) wetenschappers in.

De videobeelden waren doelbewust gericht op het suggereren van authenticiteit en deskundigheid. Het filmpje van een paar minuten was speciaal ontworpen voor mensen die geloofden in allerlei samenzweringen, en voor conservatieve Trump-aanhangers die zo snel mogelijk de economie weer wilden opstarten. De domeinnaam ‘America’s Frontline Doctors’ was een week eerder, op 15 juli, geregistreerd, kennelijk met steun van een anti-Obamacare activistengroep genaamd de Tea Party Patriots Action, dat op zijn beurt wordt gesteund door rijke Republikeinse donoren.²³

Een van de eerste exemplaren van de video was gestuurd naar het Tea Party Patriots’ YouTube-kanaal. Het filmpje was een regelrechte hit in de rechtse social media-wereld. In een tijd waarin het coronavirus snel om zich heen greep, bleek een leugen via internet nog vele malen besmettelijker dan het virus zelf. Volgens Twitter was het filmpje ‘in violation of our Covid-19 misinformation policy.’

Twitter ondernam actie tegen het Twitter-account van Don Jr.,²⁴ maar niet tegen dat van de president, die de video meerdere keren op een avond had geretweet naar zijn 84,2 miljoen volgers. Trump en zijn sekte hadden al eerder bewezen dat hij een andere policy had op het gebied van misinformation, namelijk: hoe meer desinformatie hoe beter.²⁵ Liegen en er mee wegkomen was altijd al zijn voornaamste strategie. Dat werd in 2020 met de dag alleen maar sterker, in het zicht van de verkiezingen.

Toen Trump naar het bewuste filmpje en zijn tweets werd gevraagd, hield hij zich van de domme over de onbetrouwbaarheid ervan: ‘For some reason the internet wanted to take them down and took them off. I think whey are very respected doctors. There was a woman who was spectacular in her statements about it, that she’s had tremendous success with it and they took her voice off. I don’t know why they took her off. Maybe they had a good reason, maybe they didn’t.’²⁶

‘They’ van het internet hadden inderdaad een goede reden gehad om het filmpje offline te halen. Niet alleen waren de beweringen in de video incorrect, misleidend en gevaarlijk, Stella Immanuel, de ‘woman who was spectacular in her statements’, bleek al eerder uiterst discutabele uitlatingen te hebben gedaan. Zo zou de baarmoeder-aandoening endometriose volgens haar veroorzaakt worden door sex met demonen, tijdens de slaap. Die opvatting bleek gebaseerd op een 4.000 jaar oude mythe. Volgens Immanuel, die claimde haar doktersgraad in Nigeria te hebben gehaald, zijn ook onvruchtbaarheid en miskramen ‘evil deposits from the spirit husband’. Trump had de fact checkers niet afgewacht. Wat Immanuel had beweerd paste in zijn straatje en dat was voldoende. Trump: ‘I thought her voice was an important voice, but I know nothing about her.’²⁷

De linkse website The Daily Beast had een kritisch artikel geplaatst over Stella Immanuel, met de titel ‘Trump’s New Favorite COVID Doctor Believes in Alien DNA, Demon Sperm, and Hydroxychloroquine’. Naast bovengenoemde beweringen bleek de ‘pediatrician en religious minister’ nog meer vreemde opvattingen te verkondigen: ‘She alleges alien DNA is currently used in medical treatments, and that scientists are cooking up a vaccine to prevent people from being religious. And … she has said that the government is run in part not by humans but by “reptilians” and other aliens.’²⁸

Voor de volledigheid geef ik Stella’s reactie in deze kwestie hier ook weer:

Voor Facebook had ze een niet mis te verstane waarschuwing in petto: ‘Hello Facebook put back my profile page and videos up or your computers will start crashing till you do. You are not bigger than God. I promise you. If my page is not back up facebook will be down in Jesus name.’²⁹

Altijd fijn om te weten dat God en Jezus aan jouw kant staan.

Daar waar de decennialange aanloop naar Trumps presidentschap niet mogelijk was geweest zonder mensen als Roy Cohn, Roger Stone en Mark Burnett, werd het laatste deel van zijn lange reis dus gefaciliteerd door media-persoonlijkheden als Rush Limbaugh, Ann Coulter, Sean Hannity, Laura Ingraham, Tucker Carlson en Steve Bannon.

Bannon speelde een cruciale rol in de propaganda rondom immigratie, niet alleen in het formuleren van een ideologie op dat punt, maar meer nog door de rol van zijn website Breitbart.com. Wat ooit extreme ideeën waren geweest was mede door hem mainstream geworden bij politiek rechts.

Benkler, Faris & Roberts concludeerden: ‘One important aspect that is less apparent in the network maps is how Breitbart served as a translator and bridge that helped to legitimate and popularize extreme views on topics such as immigration and anti-Muslim sentiments.’

Hoe succesvol Trump, Bannon en Hannity waren geweest in hun propaganda bleek wel uit onderstaand overzicht van alle media-uitingen, geteld in aantal zinnen per onderwerp en kandidaat. De Harvard-onderzoekers concludeerden: ‘Immigration and Muslims/Islam were the two most widely covered substantive issues of the campaign.’³⁰

Met deze effectieve propaganda tijdens de zwaarbevochten presidentscampagne van 2016 hadden Trump en de zijnen het fundament gelegd voor één van de meest destructieve uitingsvormen van dictators en sekteleiders: het creëren van vijandbeelden. Het was ‘us against them’. Inzet: het behoud van ‘ons’ geliefde Amerika. God Bless [Our] America.